Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar

Qishloq xo’jaligi. Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning intensivlashuviga olib keldi, ya’ni mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va boshqa tadbirlar bilan qo’llandi. Qishloq xo’jaligini ximiyalashtirish uning samaradorligini oshirishning eng muxim omili bo’lib qoldi. Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha erga 300 mln. tonnadan ortiq mineral o’g’itlar va 4 mln. t zaxarli ximikatlar sepilgan.
Keyingi vaqtda qishloq xo’jaligini intensivlashtirish, yirik chorvachilik majmualarini qurish bilan, atrof-muhit ifloslanishining oldini oluvchi murakkab tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi.
Urbanizatsiya. XIX asr boshlariga Er sharida 750 shaxar bo’lgan. 1950 yil esa ularning soni 276000 dan oshib ketdi. Agar 1800 yil dunyo aholisining 3 % i shaharda yashagan bo’lsa, 1950 yili 30%, 2000 yili esa 50-70% i shaharda yashaydi. Hozirgi vaqtda shahar aholisi sonining tez o’sishi deyarli barcha mamlakatlar uchun xos. Biroq sanoati rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi, ayniqsa, tez o’smoqda. Masalan, Germaniya -85%, Angliyada – 82%, Frantsiyada -75%, AQShda – 70%, Avstraliyada – 70%, Rossiyada – 62% dan ortiq aholi shaharlarda yashaydi. Shahar aholisining salmog’i Yaponiya, Shvetsiya va Niderlandiyada yana ham ko’proq. 10-24 mln. aholili shaharlarga Mexiko, Tokio, Kalkutta, Qoxiralar kiradi. O’zbekiston aholisi 22-23 mln. bo’lsa, Toshkentda 2,3 mln. aholi bor.
Tabiatdan rekriatsion foydalanish deb biror tabiiy sharoit va zaxiralar yordamida dam olish, davolanish tushuniladi. Bunda dam olish, sanatoriya va kurort hududlari katta rol o’ynaydi. Ma’lumki, urbanizatsiya darajasi qancha yuqori bo’lsa, shahardan tashqarida dam olishga bo’lgan talab ham shuncha kuchli bo’ladi. Keyingi vaqtlarda rekreatsiya maqsadlarida foydalanishga mo’ljallangan erlar maydoni (milliy bog’lar, shaharlar atrofidagi o’rmonlar, ya’ni «yashil» mintaqalar va boshqalar) kengayib bormoqda. Lekin ko’pgina rekreatsiya uchun ajratilgan joylarda dam oluvchilarning ortiqcha to’planishi natijasida rekreatsion tabiiy majmualarga zarar etishi (daraxt, buta va o’tlarning qurib qolishi, havo, suv, tuproqning ifloslanishi va hokazolar) kuzatilmoqda. Shuning uchun xam rekreatsion hududlardan foydalanishni tartibga solishga va ularni muhofaza qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda.
Ekologik zarar inson yashaydigan muhit sifatining yomonlashidir. Inson uzoq vaqtlargacha tabiatga bitmas-tuganmas manba sifatida qarab kelgan. Lekin o’zi tabiatga salbiy ta’sir etishning salbiy natijalariga duch kelib, u asta-sekin tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning zarurligi haqida ishonch hosil qila boshlaydi. XIX asrning oxiri XX asrning boshida inson faoliyatida tabiatni muhofaza qilish haqidagi tasavvur faqat ayrim hayvon va o’simlik turlarini, noyob ob’ektlarni muhofaza qilishnigina o’z ichiga olar edi. Tabiatni muhofaza qilish faqat biologik muammo deb qaralar edi.
Tabiatni muhofaza qilishning aniq vazifalaridan biri tabiatni o’zgartirish oqibatlarini va salbiy natijalarning oldini olish yo’llarini aniqlashdan iboratdir. Tabiiy majmualarni har taraflama va chuqur o’rganmasdan, ularning komponentlari o’rtasidagi aloqlarni aniqlamasdan va hisobga olmasdan tabiatni muhofaza qilishdek murakkb vazifani amalga oshirish mumkin emas. Bu masalalarni majmua o’rganish bilan ekologiya fani shug’ullanadi. Uning yo’nalishlari salbiy texnogen o’zgarishlarni oldindan aniqlashda va ularni o’z vaqtida bartaraf qiluvchi chora-tadbirlarni belgilashga qaratilgandir. Demak, tabiatni muhofaza qilishni hozirgi asosiy vazifalari-tabiiy zaxiralarni muhofaza qilish, qayta ishlab chiqarishni tashkil etish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan saqlashdan iboratdir.
Tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy va siyosiy, iqtisodiy, sog’lomlashtirish – gigiena, tarbiyaviy, estetik va ilmiy yo’nalishlari bor.