T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
251 
 
keyinchalik  Galileo  tizimi  yoʻldoshlariga  ulanib,  joyning  yanada  aniq 
koordinatasini aniqlab berishi mumkin. 
                                                                                                       9.1- jadval  
GNSSda ishlaydigan tizimlar 
 
Tavsifi 
GNSS turi 
GPS 
GLONASS 
COMPASS 
BEIDOU 
Galileo 
IRNSS 
Davlat
 
AQSH 
Rossiya 
Xitoy
 
Yevropa 
Ittifoqi 
Hindiston
 
Ishlash 
tizimi 
CDMA
 
FDMA/ 
CDMA 
CDMA
 
CDMA
 
CDMA
 
Orbital 
balandligi 
20,180 km  
19,130 km  
21,150 km  
23,220 km  
36,000 km 
Ishlash 
muddati 
11 soat, 57 
minut  
11 soat,  
16 minut 
12 soat, 38 
minut 
14 soat, 
5 minut 
Mavjud emas 
1 sutkada 
oʻzgarishi 
2 
17/8 
17/10 
17/10 
Ma’lum emas 
Sun’iy 
yoʻldosh- 
lar soni 
24 ta
 
31 ta
, 
jumladan 
24 ta 
foydalanishda,  
1 ta tayyor,  
2 ta ishchi 
holatda, 
3 ta zaxirada 
va 1ta sinovda 
5 ta 
geostatsi-
onar orbita 
tipida (GEO), 
30 ta oʻrtacha 
Yer orbitasi 
(MEO)  
4 ta 
tajribaviy
 
orbita tipida, 
22 ta
 
budjetdagi 
operatsion  
7
 
ta
 geostatsionar 
orbita tipida 
(GEO)  
Chastotasi 
1.57542 GHz 
(L1 signal) 
 
1.2276 GHz 
(L2 signal) 
Taxminan 
1.602 GHz 
(SP) 
Taxminan 
1.246 GHz 
(SP) 
1.561098 GHz  
(B1) 
1.589742 GHz  
(B1-2) 
1.20714 GHz  
(B2) 
1.26852 GHz  
(B3) 
1.164-1.215 
GHz  
(E5a & E5b) 
1.260–
1.300 GHz 
(E6) 
1.559–
1.592 GHz 
(E2-L1-E11) 
Mavjud emas 
Holati 
Ishchi holatda 
FDMA ishchi 
holatda, 
CDMA 
sinovda 
15 ta yoʻldosh 
ishchi holatida, 
20 ta rejada 
Rejada 
1 ta yoʻldosh 
uchirilgan va 6 
tasi qoʻshimcha 
rejada 
 

---

 
Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
252 
 
 
9.5-rasm.
 Sun’iy yoʻldoshlarning orbitadagi sxematik joylashuvi 
(Manba http://www.grimes-surveying.com)
 
Har  bir  zamonaviy  sun’iy  yoʻldosh  borti  bir  qator  yuqori  texnologik 
qurilmalar bilan jihozlangan va ular jumlasiga: 

 
toʻrtta atom soatlar;  

 
uchta kadmiy nikelli batareyalar;  

 
quvvati 1136 Vt boʻlgan ikkita quyosh batareyalari;  

 
yoʻldosh boshqaruvi uchun qisqa toʻlqin diapazonli antenna;  

 
foydalanuvchi bilan aloqa qilish uchun 12 elementli uzun toʻlqin diapazonli 
antenna. 
Agar  dastlabki  ishlab  chiqilgan  GPS
 
qurilmalar  futbol  toʻpi  kattaligida  va 
undan ham kattaroq boʻlgan boʻlsa, hozirgi kundagi GPS
 
larning oʻlchami mobil 
telefon  bilan  barobar  va  bu  qurilmalar  obyektning  joylashgan  koordinatasi 
balandligi  kabi  ma’lumotlardan  tashqari,  obyekt  joylashgan  joyni  shahar, 
transport magistrallari va boshqa koʻpgina obyektlar bilan birga kichik ekrandagi 
kartada ham koʻrsatib bera oladi.  
Uch  koordinatani  (uzoqlik,  kenglik  va  dengiz  sathidan  balandlik) 
aniqlashdan tashqari GPS
 
quyidagi vazifalarni ham bajaradi:  

 
obyektning tezligini tashkil etuvchilarni aniqlash;  

 
aniq vaqtni 0,1 sekund aniqlikda oʻlchash;  

---

 
Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
 
 
 
253 
 

 
obyektning haqiqiy yoʻl qiyaligini hisoblash;  

 
yordamchi axborotni qayta ishlash va qabul qilish.  
Hozirgi  kunda  tez-tez  GPS  degan  atamaga  duch  kelmoqdamiz  va  bu 
tushuncha  nafaqat  geodeziya  sohasida,  balki  mobil  telefonlarda  ham  keng 
ravishda qoʻllanilmoqda. GPS global pozitsion tizim degan ma’noni anglatadi. Bu 
tizim  Yerga  doimiy  ravishda  elektromagnit  signallarni  yuborib  turuvchi  sun’iy 
yoʻldoshlar tizimidan tashkil topgan. Bunday signallarni qabul qilish uchun Yerda 
ham  maxsus  qabul  qilib  oluvchi  priyomnik  (qabul  qilgich)lar  va  qurilmalar 
boʻladi.  Bunday  qurilmalarning  afzalligi  shundaki,  sun’iy  yoʻldoshdan  yer 
yuzidagi obyektgacha boʻlgan masofa yuqori aniqlikda (bir necha 10 km dan bir 
necha  millimetrgacha)  oʻlchanadi  va  natijada  bunday  aniqlikdagi  hisob-
kitoblardan  olingan  obyektning  koordinatasi  yoki  joylashgan  joyi  ham  yuqori 
aniqlikda oʻlchanadi. 
Global  pozitsion  tizimni  yaratish  fikri  oʻtgan  asrimizning  50-yillarida 
paydo boʻldi va uni amaliyotda qoʻllash fikri Jon Xopkins Universiteti tomonidan 
ilgari  surildi.  GPS  1969-yili  AQSH  mudofaa  vazirligining  buyurtmasi  asosida 
ishlab  chiqilgan.  Boshlangʻich  bosqichda  bu  tizim  dengiz  sathidan  22,5  km 
balandlikda, 55 daraja qiyalikda, orbita boʻylab 6 marta aylanadigan 24 ta sun’iy 
yoʻldosh  va  yer  yuzasida  kuzatish  uchun  moʻljallangan  hamda  sun’iy 
yoʻldoshlarning  harakatini  doimiy  kuzatib  turuvchi,  lozim  boʻlsa  orbitadagi 
yoʻnalish  xatoliklarini  yetkazib  turuvchi  maxsus  yer  stansiyalar  tizimidan  iborat 
boʻlgan (7.6-rasm). Sun’iy yoʻldoshlar Yerga kuchsiz signallar joʻnatadi, lekin bu 
obyektning  joylashgan  koordinatasini  aniqlash  uchun  yetarli  hisoblanadi.  Bu 
antiqa tizim AQSH hukumati uchun 12 milliard dollarga tushgan.  
7.6-rasmda GPS
 
qabul qilgichning sun’iy yoʻldoshlar bilan aloqa qilish va 
koordinata aniqlash tamoyili koʻrsatilgan. 
Ayni  paytda  Yerda  GPS
 
qabul  qilgichlar  bilan  doimiy  aloqani  ushlab 
turuvchi  va  monitoringini  amalga  oshiruvchi  beshta  katta  nazorat  stansiyalari 
ishlab turibdi. Boshqaruv punkti AQSHning Kolorado shtatida joylashgan boʻlib, 
qolgan  punktlari  dunyo  boʻylab:  Gavayi  (Tinch  okeani),  Vozneseniya  oroli 

---