|
Ikkinchi bo‘lim bo'yicha nazorat
va muhokama uchun savollar
1.
Talabalarning oliy ta ’limdagi faoliyatini q a n d a y baholash m umkin?
2.
A xborot-resurs m arkazlaridan foydalanish qoidalarini aytib bering.
3.
Kitob bilan ishlash qoidalarini aytib bering.
4.
T a lab alarnin g o'quv va ilmiy tad q iq o t ishlari d e g a n d a nim ani
tushunasiz?
5.
Ilmiy talqiqot ishlarini tashkil etish qoidalarini aytib bering.
6. A qliy m e h n a t gigiyenasi nim alard an iborat?
7.
T alabalarning oliy o'quv yurtidagi m adaniyati.
8.
T alabalarning huquq va m ajburiyatlari d e g a n d a nim ani tu s h u
nasiz?
98
3-BOB. O'ZBEKISTONDA IRRIGATSIYA
VA MELIORATSIYANING RIVOJLANISHI
3.1. SUG'ORISH TIZIMLARINING RIVOJLANISH TARIXI
M am lakatim iz hududidagi yerlarni sug‘orish ko’p asrlik tarixga
egadir. M arkaziy Osiyo davlatlarida yerlar qadim zamonlardan
buyon sug‘orib kelinadi.
1925-yilda 0 ‘rta Osiyoning sug‘oriladigan eski rayonlarida
yer-suv islohoti o‘tkazilib, yer va suvdan foydalanish uchun yersiz
va kam yerli dehqonlarga yerlar berildi. Bu islohot o‘z davrida
sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi.
1930-1950-yillarda sug‘orish rivojlantirilgan asosiy rayonlar
paxta yetishtirishni ko‘paytirishdan iborat asosiy muam moni hal
qilishga bo'ysundirilgan edi. Bu davrda bu rayonlarda yangi yirik
irrigatsiya tizim lari qurish boshlandi.
Y irik kanallarni xalq qurilishlari usuli bilan barpo etish dastlabki
yillardagi suv xo‘jaligi qurilishining xarakterli xususiyati edi.*
K atta Farg‘ona kanalining barpo etilishi bunday qurilishning eng
yorqifi namunasidir: bunda kanal trassasiga 0 ‘zbekiston, Qirg‘iziston
va Tojikiston Respublikalarining 160 ming dehqonlari chiqqan
edi. Uzluksiz 275 km, kengligi 30 m va chuqurligi 4 m keladigan
kanal misli ko‘rilm agan qisqa muddat 45 kunda qurib bitkazildi..
Bu Farg‘ona vodiysining 500 ming gektar sug'oriladigan yerlarini
suv bilan ta’m inlanishini yaxshiladi va sug'oriladigan maydonlar
63 m ing gektarga ko‘payishini ta’minladi. Farg‘ona vodiysidagi
meiioratsiya ishlari m am lakatning boshqa viloyatlari uchun namuna
bo'ldi. 1938-1941-yillarda xalq qurilishi usuli bilan bir qancha yirik
kanallar qurildi. M am lakatning ko‘p rayonlarida shu usul bilan
hovuzlar, to‘g‘onlar, qishloq gidroelektronostansiyalari va boshqa
obyektlar barpo etildi.
99
Shunday qilib, hozirgi sharoitda yerlarni melioratsiyalashga
g‘alla,
sabzavot yetishtirish,
chorvachilik
uchun m ustahkam
ozuqa bazasi yaratish m uammosini hal etishga tobora ko‘p e’tibor
berilmoqda. Hozirgi vaqtda melioratsiya eng m uhim xalq xo‘jalik
vazifalari darajasida turadi. U jahon tajribasida misli ko‘rilm agan
ko‘lamlarda
olib
borilmoqda.
Uning
m am lakatni
oziq-ovqat
mahsulotlari bilan puxta ta’m inlashdagi roli ortib boraveradi.
Dehqonlar qadim zamonlardan beri ekinlarning hosildorligini
oshirish taraddudini ko‘rib kelganlar. M arkaziy Osiyo, jum ladan
O ‘zbekiston sug‘orma dehqonchilikning noyob hududi boiib,
sug‘orish ishlari juda qadim zam onlarda ham olib borilgan.
Sug'orma dehqonchilik meliorativ jihatdan eng qulay b o ig an
joylarda bundan 3000-yil m uqaddam paydo boigan. Dastlab tog‘
oldi vodiylari daryolarning qayirlari va qo‘shilish joylaridagi
tekisliklarda sug'orm a dehqonchilik rivojlangan. Daryo qayirlarining
har yili suv bosish yoki uncha katta b o im ag an tabiiy lim anlarni
hosil b oiish i suvning sug‘orish g‘oyasini kelib chiqishiga turtki
boid i.
Arxeologik qazilm alar natijasida A m urdaryoning chap qirg‘o-
g id ag i Dudan irm o g i chap tom onidan qadimgi o ik azilg an kanal
qoldiqlari topilgan.
Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘iga suyalgan irm o g id an oziqlanuvchi
M ozorqal'a magistral kanali keyinchalik 19-asrda karvon yuli
sifatida foydalanilgan. Bundan 2000-yil m uqaddam Respublikamiz
hududida qurilgan va turli urushlar davrida barpo b o ig an kanallar,
damba, ham da to'g‘onlarni qoldiqlari endilikda topilmoqda. Sirdaryo
va A m udaryo havzalarida qurilgan va hozirgacha saqlanib kelingan
qadimiy suv inshootlari diqqatga sazovordir. M asalan, Andijonsoy,
Shahrixonsoy, M arg‘ilonsoy, Chortoqsoy, Kosonsoy, Isfara, Chirchiq,
sof irmoqlarda Nurota to g ia rid a qurilgan inshootlar juda qadimiy
inshootlardir.
‘Akadem ik Y.G‘.G‘ulomov rahbarligidagi arxeologik tekshirishlar
natijasida lO-asrda Forish tum anidagi Osmonsoyda qurilgan uzunligi
50 m. balandligi 15 m Xonto'g'on, X ll asrda Kattaqurgonda g ish t
100
to‘g‘on, N urota tum anidagi Okchasaroyida Abdullaxon to‘g ‘oni
kabilalari topildi.v
Quldorlik davriga kelib suv m anbalarida suv olish uchun yana
m urakkabroq suv inshootlari qurila boshlandi. Suvni katta magistral
suv kanallar orqali katta maydonlarni sug‘orish uchun beriladigan
bo‘ldi. Suv taqsimlash ishlari despotlar q o lig a o‘tdi. Eksplutatsion
faoliyatda hashar usulida keng qo‘liana boshladi,
Quldorlik davridan feodalizm davriga o‘tishda irrigatsiyaning
rivojlanishi darajasi ancha pasayib ketdi, lekin suv taqsimlashda
chiziqlar bilan bo‘lingan doskalardan foydalanib, haqqoniy suv
taqsimoti amalga oshirilganiigi diqqatga sazovordir, ammo o‘sha
vaqtda bir ijtimoiy formatsiya o‘rniga ikinchi formatsiyaning kelishi
doimiy sinfiy kurash va turli feodal harakatlarning o‘zaro urushlari
natijasida maydalanib ketgan irrigatsiya inshootlari esa ayovsiz
holda buzilgan.
M am lakatda paxta yetishtirish 1913-yilga nisbatan 70% ko‘paydi.
1935-yillarda sug‘orish tizim larini yanada takomillashuviga erishildi.
0 ‘sha davrda sug‘orish m aj'donlarining 3 - 4 qismi bostirib sug‘orish
usulida sug‘orib kelingan. Bu usulni o‘rniga yangi egatlab sug‘orish
joriy qilindi.
Bundan sug‘orish m e’yori 700-900 m ’ ga b o iib sug‘orishlar soni
orttirildi. 1939-42-yillarda Farg‘ona dehqonchiligining tashabbusi
bilan hashar ustida qisqa m uddatda Farg‘ona kanali, keyinroq
Janubiy Farg‘ona, Toshkent kanallari, Kattaqo‘rg‘on suv ombori
inshootlari qurildi. 1-avgust 1939-yil KFK qurilishida 160000
odam ishlab, 45 kunda 8 mln m 3 tuproq ishlari bajarilib, 377 km
kanal qurildi. 1939-yil 0 ‘zbekistondat xalq hashari usuli bilan 55
ta 1332 km uzunlikdagi kanallar qurildi. 1940-yil ShFK va JFK
kanallari qurildi. Kosonsoyda o‘rta to‘qay suv ombori (100 m ln m 3),
Qoradaryo. Kampirravot to‘g‘oni qurildi.
U lug‘ Vatan Urushi davrida Shimoliy Toshkent kanali barpo
etildi. 1950-yildan yangi sug‘orish tizim iga, ya’ni kichik doimiy
sug‘orish tarm oqlarini vaqtinchalik sug‘orish tarm oqlariga o‘tkazish
amalga oshirildi.
101
1960-yillarga kelib kanallarda sug‘oriladigan yerlar o‘zlashtirilib
bo'lingandan so‘ng, dengiz sathidan ancha balandda turgan yerlarga
kuchli nasoslar orqali suv chiqarilgan. Zarafshon va Farg‘ona
vodiylaridagi yirik sug‘orish sistemalarida avtom atik boshqarish
kuchaytirildi.
Kanallarga beton qoplash, sug'orish ishlarida yom g‘irlashtirish
m ashm alaridan foydalanish ishlari kuchaydi.
1926-yildan buyon Toshkentda 0 ‘rta Osiyo irrigatsiya ilmiy
tadqiqot instituti sohasi bo‘yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
