T. Q. Ortiqov, O. M. Nazarov Analitik laborant va fizik-kimyoviy tekshirish usullari

Хроматография усуллари.Умумий тушунчалар.

Турли хил моддалар алмашмасини бир-биридан ажратиш ва хар бир индивидуал бирикмани таҳлил қилишда хроматографик усуллар ниҳоятда самарали ҳисобланади. Унинг негизида ҳар хил физик-кимёвий жараёнлар ётади. Шу билан бирга, бунда таҳлил қилинадиган аралашмадаги кимёвий моддаларнинг шимилиш (сорбцияланиш) хоссалари фарқ қилишлигидан ҳам фойдаланилади. Бирикмалар қаттиқ ҳолдаги сорбент моддага унинг қатламлари орасидан ўтадиган газ (ёки суюқ) модда оқимининг ҳар хил даражасида сорбцияланиши сабабли ажратиш жараёни рўй беради. таъкидлаш жоизки, ажратадиган ва воситачи (ташийдиган) фазаларнинг ҳолатларига қараб “газ-қаттиқ”, “газ-суюқ”, “суюқ-суюқ” хроматограф асбоблари яратилган ва амалда кенг қўлланилади.
Хроматографик таҳлил усулни (“Хроматография” тушунча-атамасини ҳам) илк бор фанга киритган олим, рус ботаниги М.С. Цвет ҳисобланади. 1903 йилда у хлорофилл эритмасини, адсорбент сифатида кальций карбонат (СаСО₃) билан тўлғазилган шиша найдан ўткаиб, найчадаги сорбент модда қатламида бир қатор пигмент моддаларнинг бир-биридан ажралган рангли қатламлар ҳосил бўлишини кузатади. Хроматография деярли ҳар қандай кимёвий модда (бирикма) лар аралашмасини алохида компонентларга ажратадиган универсал тахлил сохаси бўлиб, моддаларнинг микро – ва макромидорлари билан иш криши мумкин. Айнан шундай ҳолатлардан келиб чиқиб ҳам, “аналитик хроматография” (сифат ва миқдорий анализ) ва “препаратив хроматография” (ажралган моддаларни кўпроқ миқдорда олиш) усуллари мавжуд.
Хроматографик усуллардан асосан қўйидагича ишларни бажаришда фойдаланилади:

1. 
   Турли даражадаги мураккаб аралашмаларни индивидуал компонентларга ажратиш;
   
2. 
   Кимёвий бирикмаларнинг бир жинслигини аниқлаш;
   
3. 
   Мураккаб аралашма таркибидаги муайян бир ёки бир нечта компонентларни миқдорий таҳлил қилиш;
   
4. 
   Моддаларнинг молекуляр тузилишларини баҳолаш;
   
5. 
   Кимёвий бирикмалар тозалигини тадқиқ қилиш, зарур бўлганда хатто уларни тозалаш.
   

Хроматографик таҳлил асосидаги барча жараёнларни амалга ошиш механизмига кўра, яна қўйидагича гуруҳланади:

1.