T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 395 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
bog‘lanish). Bu sohalar taqiqlangan soha bilan ajralib turadi. Pastdagi elektronlar joylashishi 
mumkin bo‘lgan soha 
valent soha,
yuqoridagisi 
o‘tkazuvchanlik sohasi
deb ataladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 396 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
33-MA’RUZA: QATTIQ JISMLAR FIZIKASI 
Reja: 
1.
 
Xususiy va aralashmali o’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanlik mexanizmi
2.
 
Ulardagi donor va aktseptor sathlar 
3.
 
Fermi sathi va uning holati
4.
 
Xususiy yarim o’tkazgichlar va aralashmali yarim o’tkazgichlarning elektr 
o’tkazuvchanligining haroratga bog’liqligi 
Har bir energetik soha chegaralangan miqdordagi energetik sathlardan iborat. Pauli 
printsipiga asosan, har bir energetik sathni ikkitadan ortiq bo‘lmagan elektronlar egallashi 
mumkin. Qattiq jismda, elektronlar soni chegaralangan bo‘lganda, faqat quyi energetik 
sathlar elektronlar bilan to‘lgan bo‘ladi. 
a b v g
 1-rasm. Qattiq jismlar energetik sohalarini elektronlar egallashi turlari 
Sohalarni elektronlar egallash tabiatiga asosan, barcha jismlar ikkita katta guruhga 
bo‘linadilar. Birinchi guruhga elektronlar to‘la egallagan sohaga ega bo‘lgan qattiq 
jismlar kiradi. Bunday energetik soha elektronlar bilan qisman to‘lgan atom sathlaridan 
hosil bo‘lishi mumkin, (masalan ishqor metallarida). Qisman to‘lgan soha, goh paytlarda, 
elektronlar to‘la egallagan sohani qisman to‘lgan soha to‘sganda ham hosil bo‘lishi mumkin 
(Berilliy va ishqor metallarda). Ikkinchi guruhga elektronlar to‘la egallagan sohadan 
yuqorida bo‘sh sohalarga ega bo‘lgan qattiq jismlar kiradi. Qattiq jismlarning bunday 
namunaviy misollariga Mendeleev davriy jadvalining IV guruh elementlari – uglerod, 
kremniy, germaniy va kul rang qalay kiradilar. Bu elementlarning kristall panjaralari olmos 
tuzilishiga o‘xshashdir.
Shu ikkinchi guruhga ko‘pgina ximiyaviy birikmalar – metall 
oksidlari, nitridlar, karbidlar, galogenidlar va ishqor metallari kiradi. Qattiq jismlarning 
sohalar nazariyasiga asosan, tashqi energetik sohalarning elektronlari, metall yoki dielektrik 
bo‘lishiga qaramay, amalda bir xil harakat erkinligiga ega bo‘ladilar. Bir 
atomdan 
ikkinchi atomga elektronlar tunnel o‘tish orqali harakatlana oladilar. Shunga qaramay, bu 
qattiq jismlarning elektr xususiyatlari bir–biridan juda katta farq qiladilar. Metallarning 
elektr o‘tkazuvchanligi 

= 10
7
Om
-1
m
-1
ga, yaxshi dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligi 
esa 

< 10
-11
Om
-1
.
m
-1
qiymatlarga yaqin bo‘ladi. 
Kristall 
panjara 
bo‘yicha 
ko‘chishi 
mumkin bo‘lgan elektronlarning borligi jismlarda elektr o‘tkazuvchanlikning bo‘lishiga 
yetarli omil emas ekan. Kristallga 
E
– tashqi maydon qo‘yilganda, har bir elektronga bu 
maydon 
F = -qE
kuch bilan ta’sir etadi. Natijada, elektronlarning tezlik bo‘yicha taqsimoti 
simmetriyasi buziladi, tashqi kuchlarga qarshi elektronlar harakati sekinlanishiga va tashqi 
kuch ta’siri yo‘nalishida harakatlanayotgan elektronlar tezlanishiga olib keladi. Yuqoridagi 
tezlanish va sekinlanish, albatta elektronning energiyasini o‘zgarishi bilan bog‘liqdir, bu esa 

---