T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 312 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
5 – rasm. Xlorli tseziy moddasining yutilish spektri.
 
Bu rasmda spektrning ultrabinafsha qismi tasvirlangan. Egri chiziq cho‘qqilari 
yutilish sohalariga tegishlidir. 
Tiniq jismlarda, spektrning ko‘zga ko‘rinadigan qismida, yutilish sohalari bo‘lmaydi, 
ultrabinafsha va infraqizil sohalarida yutilish kuzatiladi. Yorug‘lik spektrining ko‘zga 
ko‘rinadigan qismida yutilish sohalari jismning rangini bildiradi. Masalan, qizil shisha qizil 
nurlarni deyarli yutmaydi va qolgan nurlarni yaxshi yutadi. Shuning uchun, qizil shishani oq 
nur bilan yoritsak, qizilga o‘xshaydi, Yashil nur bilan yoritsak qora, ya’ni Yashil nurga 
tiniqmasligini ko‘rsatadi. 
Metallar, ko‘p erkin elektronlarga ega bo‘lgani uchun, yorug‘likni kuchli yutadi, 
elektronlar esa yorug‘lik to‘lqinining o‘zgaruvchan elektr maydoni ta’sirida, amplitudasi 
katta bo‘lgan tebranma harakatga keladilar. Elektronlarni tebranma harakatga keltirish uchun 
zarur bo‘lgan energiya, yorug‘lik to‘lqinining energiya zahirasidan sarflanadi. Ammo 
tebranayotgan elektronlar ham shu chastotalarda to‘lqin nurlatadi, bu esa yorug‘likning 
qaytishiga sabab bo‘ladi. 
Shunday qilib, metallar yorug‘likni kuchli yutadi va kuchli sochadi. Yarim 
o‘tkazgichlar yorug‘likni kamroq yutadilar, dielektriklar esa undan ham kam yutadilar. 
Yorug‘lik to‘lqinlarining, muhit atomlari elektronlari bilan o‘zaro
ta’sirlashuvida, elektronlar tebranma harakatga kelib yorug‘lik chiqaradilar. Tabiiy nurlarda 
tebranishlarning 
barcha 
yo‘nalishlari 
teng 
ehtimolli 
bo‘lganligi 
uchun, 
atomlar 
chiqarayotgan yorug‘lik barcha yo‘nalishlarda sochilishi mumkin. Agarda muhit atomlari bir 
tekis taqsimlangan bo‘lsa, sochilgan nurlar kogerent bo‘ladilar va interferentsiya tufayli bir-
birini yo‘qqa chiqaradilar. Bu holda muhit optik jihatdan bir jinsli bo‘lib, nurlarni 
sochmaydi. 
Agarda, muhitda zarrachalar tartibsiz taqsimlansalar, u holda, ular sochgan yorug‘lik 
nokogerentdir va sochilish barcha taraflarda o‘rinli bo‘ladi. Ammo, amalda, kimyoviy bir 
jinsli bo‘lgan muhit molekulalari ham, issiqlik harakati va betartib hosil bo‘lgan quyuqlik 
yoki siyrakliklar hisobiga nur sochadilar. 
Agarda, bir jinsli bo‘lmagan quyuqlik yoki siyrakliklar o‘lchamlari to‘lqin uzunligiga 
nisbatan kichik bo‘lsa, u holda istalgan yo‘nalishdagi sochilgan yorug‘lik jadalligi 
tushayotgan to‘lqin uzunligiga quyidagicha bog‘langan bo‘ladi (Reley qonuni): 

---