T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

Sodda garmonik harakatda jismning tezlanishi uning muvozanat holatidan jism 
holatigacha bo`lgan masofaga to`g`ri proparsional bo`ladi. 
Jism yoki fizik jarayon muvozanat vaziyatiga ega bo‘lishi zarur va uni shu holatidan 
chiqarish va avvalgi vaziyatiga qaytaruvchi kuchlar mavjud bo‘lishi kerak. Agar jism dastlab 
olgan energiyasi hisobiga muvozanatdan chiqib, tashqi kuch bo‘lmagan holatida o‘z 
tebranishlarini ancha vaqt amalga oshirib tursa, bunday tebranishlar 
erkin 
yoki
xususiy 
tebranishlar
 
deb ataladi. Ular orasida eng sodda ko‘rinishi 
garmonik tebranishlardir
. 
Garmonik tebranishlarda tebranuvchi kattaliklar vaqt o‘tishi bilan sinus yoki kosinus 
qonuniyatlariga bo‘ysungan holda o‘zgarishi kuzatiladi: 
, (1) 
bu yerda 
u
– tebranuvchi kattalik, 
A
- tebranuvchi kattalikning amplitudasi (maksimal 
siljishi), 
- doiraviy yoki tsiklik chastota, 

t 
= 0 vaqtdagi 
tebranishning boshlang‘ich fazasi, 
.
t
– vaqtdagi tebranish fazasi. 
)
(
0





t
Sin
A
y



2
2
0


T



t
0

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 214 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Oldindan aytib o`tilgan ma`lumotlar asosida, siz tebranayotgan jism 
harakatining grafigini chiza olish imkoniyatiga ega bo`lasiz. 
Garmonik tebranuvchi tizimning ayrim holatlari 
tebranish davri
deb ataluvchi -
T
vaqtdan so‘ng takrorlanib turadi. Bu davr ichida tebranish fazasi 2

ga o‘zgaradi, ya’ni: 
Bu yerdan tebranish davri quyidagiga teng bo‘ladi: 
, (2) 
Tebranish davriga teskari bo‘lgan kattalik, birlik vaqt ichidagi to‘la tebranishlar sonini 
belgilaydi va u 
tebranishlar chastotasi
deb ataladi: 
, (3) 
Chastota birligi Gerts hisoblanadi va 1 Gerts - 1 sekund davomida 1 tsikl tebranish sodir 
bo‘lishini ko‘rsatadi. 
Garmonik tebranishlarga bir misol keltiramiz. 
M 
nuqta 
A
radiusli aylana bo‘ylab 
burchak tezlik bilan tekis harakatlanayotgan bo‘lsin (
1 - rasm
). Harakat 
boshlanishida, 
t = 0
da





2
)
(
)
(
0
0





t
T
t
0
2



T
T
1


T


2


---