T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

F
2
kuchlar bir biriga teskari yo‘nalgan va modullari teng bo‘lgani uchun 
natijaviy kuch
F
nolga teng bo‘ladi. Bu kuchlarning momenti quyidagicha bo‘ladi 
. 
Bu moment dipol o‘qini 
E
maydon yo‘nalish bo‘yicha burishga harakat qiladi. 
E

1
E

2
E

E

3
3
1
r
p
r
ql
a
E
E



3
r
p
E



]
[
E
p
M





---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 140 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
1
Elektr maydoni bir jinsli bo‘lmaganda, natijaviy kuch
nolga teng 
bo‘lmaydi. U holda 
F = 
q
(E
2
– E
1
)
. Bu maydonlar kuchlanganliklari 
–q va +q 
zaryadlar 
joylashgan nuqtalarda bo‘lgani uchun, ularni elektr maydonining differentsiali bilan 
ifodalash mumkin:
 
, 
Shunga o‘xshash 
 
Bu matematik ifodani Gamilton operatori bilan belgilasak, 
quyidagiga ega bo‘lamiz: 
. 
vektor 
x
o‘qi bo‘yicha joylashgan bo‘lsa, 
 
ga ega bo‘lamiz. 
1
Virtual laboratoriya ishlarini muqobil va mustaqil ish sifatida
“Vlab”, “Виртуалка”, “PhetPhysics”, “Crocodile 
Technology/Physics” , “Beginning Electronics” va “Interactive Physics” pedagogok dasturiy vositalari orqali bajarish 
tavsiya etiladi
2
1
F
F
F





z
E
l
y
E
l
x
E
l
dE
z
y
x









z
E
p
y
E
p
x
E
p
F
z
y
x









z
k
y
j
x
i













E
p
F



)
(


p

x
E
p
F
x




---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 141 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
9- MA’RUZA: DIELEKTRIKLARNING QUTBLANISHI
REJA: 
1.
 
Dielektriklarning qutblanishi
2.
 
Dielektriklarning elektron va dipolli qutblanishi, qutblanish vektori 
3.
Segneto elektriklar
4.
Pezoelektrik effekt
5.
«
Dielektrik-Dielektrik
» 
 chegarasidagi chegaraviy shartlar
Dielektriklarning qutblanishi
Dielektriklar atom va molekulalardan tashkil topgan. Atom esa,musbat zaryadli 
yadro va manfiy zaryadli elektronlardan iboratdir. Atomning musbat zaryadi yadroda 
to‘plangan bo‘lib, manfiy ishorali elektronlar esa, yadro atrofida harakatda bo‘ladi. 
Ko‘p hollarda manfiy zaryadlarning markazi musbat zaryadli yadro markazi bilan 
ustma- ust tushadi. 
Birinchi turdagi dielektriklar (
N
2
, 
H
2
, 
O
2
, 
CO
2
vab.) molekulalaridagi elektronlar 
yadro atrofida simmetrik joylashib tashqi elektrostatik maydon bo‘lmaganda, musbat va 
manfiy zaryadlarning og‘irlik markazlari ustma-ust tushgan bo‘ladi. Bunday dielektriklar 
molekulalari 
qutbsiz molekulalar
 
deyiladi.