O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 63 }––––––––––––––––––––––––––––––
O’zgaruvchi tezlikni differentsiallasak, quyidagiga ega bo’lamiz:
,
,
Demak, tezlanish vektori
,
va
birlik vektorlar tekisligida yotar ekan.
ifodadagi birinchi had :
,
aylanaga urinma bo’lgani uchun
–
tangentsial tezlanish
deb ataladi.
Ikkinchi had esa:
,
normal tezlanish
deb ataladi va
u
markazga
qarab yo’nalgan bo’ladi. Shunday qilib, umumiy holda
- tezlanish tangentsial va normal
tezlanishlarning geometrik yig’indisidan iborat bo’ladi
,
dt
d
dt
d
dt
d
a
)
(
n
r
dt
d
n
r
dt
d
a
2
a
n
dt
d
a
t
n
r
a
n
2
a
n
t
a
a
a
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 64 }––––––––––––––––––––––––––––––
Tangentsial tezlanish
tezlikni miqdor jihatidan o’zgarishi hisobiga paydo bo’ladi.
Normal tezlanish
tezlikning yo’nalishi o’zgarishi hisobiga paydo bo’ladi.
O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA
––––––––––––––––––––––––––––––{ 65 }––––––––––––––––––––––––––––––
2-MA’RUZA: ILGARILANMA HARAKAT DINAMAKASI
REJA:
1.
Kuch. Massa. Impuls. Tabiatda kuchlar
2.
Nyutonning birinchi qonuni va inertsial sanoq tizimlar
3.
Nyutonning ikkinchi qonuni - harakat tenglamasi
4.
Nyutonning uchinchi qonuni
Moddiy nuqta dinamikasi
O‘tgan paragraflarda ta’kidlashimizcha, kinematika jismlar harakatini uning kelib chiqish
sabablarini e’tiborga olmay o‘rganadi, degan edik.
Dinamika
esa jismlar harakatini uning kelib chiqish sabablarini bilgan holda
o‘rganadi. Dinamika asosida Nyuton qonunlari yotadi.
Nyutonning birinchi qonuni .
Nyutonning bitinchi qonuni – Jism o’zining tinch
holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini tashqaridan boshqa jismlar ta’sir etmagunicha
saqlab qoladi .
Jismlarning o‘zini tinch holati yoki to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini saqlab qolish
xususiyati, jismlarning
inertsiya xususiyati
deb ataladi.
Shuning uchun, Nyutonning birinchi qonuni,
inertsiya qonuni
deb ham ataladi.
Mexanik harakat nisbiydir va uning xususiyatlari sanoq tizimiga bog‘liq bo‘ladi.
Nyutonning birinchi qonuni istalgan sanoq tizimida bajarilavermaydi, shuning uchun bu
qonun bajariladigan sanoq tizimlari
inertsial sanoq tizimlari
deb ataladi.
Boshqa sanoq tizimlariga nisbatan o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri chiziqli tekis
harakatini saqlayoladigan sanoq tizimlari
inertsial sanoq tizimlari
bo‘la oladi.
Koordinata boshi Quyosh markaziga joylashgan geliotsentrik sanoq tizimini juda
katta aniqlik bilan inertsial sanoq tizimi deb hisoblash mumkin. Uning koordinata o‘qlari
o‘rganiladigan planeta yoki yulduzlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Xuddi shuholat uchun, Yer bilan bog‘langan sanoq tizimi inertsial sanoq tizimi bo‘la
olmaydi, chunki Yer nafaqat Quyosh atrofida, hattoki o‘zining o‘qi atrofida ham aylanishini
hisobga olish zarur. AmmoYerdagi mexanikaviy harakatlar uchun Yer bilan bog‘liq bo‘lgan
sanoq tizimini inertsial sanoq tizim deb hisoblash mumkin.
Tajribalardan ma’lumki, bir xil ta’sir ostida turli jismlar o‘zining harakat tezligini bir
xil o‘zgartirmaydi, boshqacha qilib aytganda, har xil tezlanish qiymatlariga ega bo‘ladilar.
Tezlanish faqat ta’sir kuchiga bog‘liq bo‘lmay, jismning o‘zini xususiyatiga, ya’ni
massasiga ham bog‘liqdir.
Jismning massasi
– materiyaning asosiy xususiyatlaridan biri bo‘lib, uning inertsial
vagravitatsiyaviy xususiyatlarini belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |