T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 429 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Elementar zarrachalar - o‘zlari bo‘linmaydigan boshlang‘ich zarrachalardir. Jismlar 
asosan shu zarrachalar to‘plamidan hosil bo‘ladi. Bu albatta shartli tushuncha, chunki 
XIX 
asr
boshlarida jismlarni tashkil etuvchi eng kichik elementar zarracha atom deb hisoblanar 
edi. 
XX – asr
boshlariga kelib elementar zarrachalar deb elektron, proton va neytronlar 
hisioblanardi. Hozirgi vaqtga kelib, bunday 
“elementar”
deb ataluvchi zarrachalarning 100 
dan ortiq turi mavjud. Elementar zarrachalarning ko‘pchiligi kosmik nurlarni o‘rganish 
orqali aniqlangan. Koinotdan Yerga har doim atom yadrosining tashkil etuvchilari oqimi 
kelib turadi. Bu nurlar Yer atmosferasi bilan to‘qnashib, ikkilamchi nurlanishni hosil qiladi. 
Yerning magnit maydoni kosmik nurlanishning asosiy qismini Yer atrofida ushlab 
qolib radiatsiyaviy kamar hosil qiladi. Radiatsiyavmy kamarlar Yerni o‘rab turadi. Ekvator 
tekisligida ichki radiatsiyaviy kamar 600 dan 6000 km gacha va tashqi kamar 20000 dan 
60000 km gacha cho‘zilgan. 60-70
0
kengliklarda ikkala kamar (poyas) Yerga bir necha yuz 
kilometr chamasida yaqin turadi. 
Zaryadlangan zarralarni tezlashtirish qurilmalari yaratilgandan so‘ng elementar 
zarralarni o‘rganish juda jadallashib ketdi. 
Hozirgi vaqtda elementar zarrachalar orasida bo‘ladigan to‘rt xil o‘zaro ta’sir 
ma’lum: kuchli o‘zaro ta’sir, kuchsiz o‘zaro ta’sir, elektromagnit ta’sir va gravitatsiyaviy 
o‘zaro ta’sirlar. 
Kuchli o‘zaro ta’sir.
Bunday o‘zaro ta’sirlashuv yadro nuklonlari orasida mavjud 
bo‘ladi, ularni o‘zaro bog‘laydi. Zarralarni o‘zaro ta’siri 
ta’sir doimiysi
deb ataluvchi 
kattalik bilan xarakterlanadi. Bu o‘lchamsiz kattalikdir. Bundan tashqari, zarrachalar ta’sir 
sferasining radiusi bilan ham xarakterlanadi. Kuchli o‘zaro ta’sirda o‘zaro ta’sir doimiysi 1 
ga va o‘zaro ta’sir vaqti 10
-23
s ga tengdir.