T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 400 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
5-rasm. Yarim o‘tkazgichda donor kirishma atomlarining energetik sathi
Maydonning susayganligi sababli, 5 –elektron orbitasining radiusi 12 marotaba 
ortadi, uning mish’yak atomi bilan bog‘lanish energiyasi

2 
= 144 marta kamayib
, E
d
– 
0,01 eV
qiymat atrofida bo‘ladi. Elektronga bunday energiyani uzatganda u mish’yak 
atomidan uzilib, kremniy panjarasida erkin harakat qilish imkoniga ega bo‘ladi, shunday 
qilib o‘tkazuvchanlik elektroniga aylanadi. “Sohalar” nazariyasi tili bilan bu jarayonni 
shunday tasavvur qilish mumkin: Valent va o‘tkazuvchanlik sohalari orasidagi taqiqlangan 
sohada mish’yak atomi beshinchi elektronining energetik sathi paydo bo‘ladi. Bu energetik 
sath o‘tkazuvchanlik sohasi tubining yaqinida
E
d

0,01 
eV
energetik masofada joylashadi. 
Bunday energetik sathlarda joylashgan elektronlarga 
E
d
– energiya uzatilsa, ular 
o‘tkazuvchanlik sohasiga o‘tib, o‘tkazuvchanlikda qatnashadilar, hosil bo‘lgan musbat 
zaryadlar qo‘zg‘olmas mish’yak atomlarida joylashgan bo‘lib, elektr o‘tkazuvchanlikda 
qatnashmaydilar. O‘tkazuvchanlik sohasida elektronlarni hosil qiluvchi kirishmalar 
donorlar
deb ataladi, ularning energetik sathlari 
donor sathlar
 
deb ataladi. 
6-rasm. Yarim o‘tkazgichda donor atomlarining ionlashishi 
Donor kirishmalarga ega bo‘lgan yarimo‘tkazgichlar, 
elektron yarimo‘tkazgichlar
 
yoki 
n – 
tipdagi yarimo‘tkazgichlar
deb ataladi. 
Aktseptor energetik sathlar 
Yana faraz qilaylik, kremniy kristall panjarasidagi bir qism kremniy atomlari o‘rnini 3 
valentli Bor (
V
) atomlari egallagan bo‘lsin. 4 ta qo‘shni atomlar bilan kovalent bog‘lanishni 
hosil qilish uchun bor atomiga bitta elektron yetishmaydi. Bu yetishmaydigan elektronni 
qo‘shni kremniy atomlaridan olishi mumkin. Bu holda ham qo‘shimcha elektronni olish 
uchun taxminan 
E
a

0,01 
eV
energiya zarur bo‘ladi. To‘ldirilmagan bog‘lanish kovakni 
eslatadi va kremniyning valent sohasida bo‘sh vakant holatni hosil qiladi. Bor kirishma 
atomiga ega bo‘lgan kremniyning sohaviy tuzilishi tasvirlangan. Valent sohasi shipining 
yaqinida 
E
a

0,01 
eV
masofada bor atomining elektronlar egallamagan energetik sathi 
joylashgan. 
Nisbatan yuqori bo‘lmagan temperaturalarda valent sohasidagi elektronlar bu 
energetik sathlarga o‘tib, bor atomlari bilan bog‘lanish hosil qiladi va kristall panjarada 

---