T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 401 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
harakat qilish ehtimolligini yo‘qotadilar, elektr o‘tkazuvchanlikda ishtirok eta olmaydilar. 
Musbat zaryad tashuvchilar faqat valent sohasida hosil 
7-rasm. Kremniy kristall panjarasida bor (V) atomining joylashishi 
bo‘lgan kovaklardan 
iborat bo‘ladi.
 
Yarim o‘tkazgichning valent sohasidan elektronlarni tortib oluvchi kirishmalar – 
aktseptorlar
, ularning energetik sathlari – 
aktseptor sathlar
deb ataladi. Aktseptorlarga ega 
bo‘lgan yarim o‘tkazgichlar 
kovakli yarim o‘tkazgichlar
 
yoki 
r 
– tipli yarim o‘tkazgichla
r
deb ataladi. Xususiy yarimo‘tkazgichlarda zaryad tashuvchilar kontsentratsiyasi va Fermi 
sathining holati. Yarimo‘tkazgichlarda erkin zaryad tashuvchi gazning xususiyatlarini 
belgilovchi asosiy parametrlardan biri

–ximiyaviy potentsialdir. Elektron va kovakli 
gazlar uchun, ximiyaviy potentsial oddiygina qilib 
Fermi sathi
deb ataladi.
Ma’lumki, 
metallarda Fermi sathi o‘tkazuvchanlik sohasidagi elektronlar bilan to‘lgan oxirgi energetik 
sathni belgilaydi. 
T 
= 0 
K
da Fermi sathidan pastdagi barcha energetik sathlar elektronlar 
bilan to‘lgan, undan yuqoridagi energetik sathlarning barchasi bo‘shdir. Metallarda elektron 
gazning kontsentratsiyasi o‘tkazuvchanlik sohasidagi holatlar soni bilan bir xil bo‘ladi, 
shuning uchun bu gaz aynigan gaz hisoblanadi va elektronlarning holatlar bo‘yicha 
taqsimoti 
Fermi–Dirak 
statistikasi 
bilan 
ifodalanadi. Bunday gazdagi elektronlar 
kontsentratsiyasi temperaturaga deyarli bog‘liq emas. Xususiy va kam aralashmali yarim 
o‘tkazgichlarda elektron yoki kovak gazlari aynimagan gazlardir va ularning holatlar 
bo‘yicha taqsimlanishi Maksvell–Boltsman klassik statistikasi bilan ifodalanadi. Bundan 
yarimo‘tkazgichlarda 
erkin 
zaryad 
tashuvchilar 
kontsentratsiyasi 
Fermi 
sathi 
va 
temperaturaga bog‘liqdir. 
8-rasm. Xususiy yarim o‘tkazgichning energetik diagrammasi 
Temperatura absolyut noldan sezilarli farqli bo‘lganda
T 
= 0 
K
, bu yarim 
o‘tkazgichning o‘tkazuvchanlik sohasida erkin elektronlar va valent sohasida kovaklar hosil 
bo‘ladi. Ularning kontsentratsiyasini 
n
va 
p
deb belgilaymiz. Elektronlar kinetik 

---