T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 367 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Shunday qilib, absolyut qattiq jism 6 ta erkinlik darajasiga ega bo‘ladi. Molekulaning 
erkinlik darajasi nechta bo‘lishiga qaramay, uning uchtasi ilgarilanma harakatga tegishlidir. 
Ilgarilanma harakat erkinlik darajalaridan hech qaysisi bir-biridan ustun bo‘lmaganligi 
uchun, ularning har biriga bir xil miqdorda energiya to‘g‘ri keladi.
Molekulaning kinetik energiyasi 3/2 kT bo‘lganligi uchun, har bir erkinlik darajasiga 1/2 kT 
ilgarilanma harakat energiyasi to‘g‘ri keladi.
Demak, harakatning hech bir turi boshqa turidan muhim bo‘lmaganligi uchun, ularga 
o‘rtacha bir xil energiya to‘g‘ri keladi va energiyaning erkinlik darajalari holatini belgilaydi:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
kT
i
2



---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 368 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
30-MA’RUZA: TERMODINAMIKA 
REJA: 
1.
 
Erkinlik darajasi bo’yicha energiya taqsimoti 
2.
 
Gazning bajargan ishi 
3.
 
Issiqlik sig’imi.
4.
 
Termodinamikaning 
birinchi 
qonuni, 
uni 
izojarayon 
va 
adiabatik
jarayonlarga tadbiqi 
Mexanik energiyasi o‘zgarmas, ichki energiyasi o‘zgarishi mumkin bo‘lgan 
termodinamik tizimni ko‘rib chiqamiz. Tizimning ichki energiyasi har xil jarayonlar 
natijasida o‘zgarishi mumkin, masalan, tizimga issiqlik miqdori uzatilganda yoki tizimga 
nisbatan ish bajarilganda o‘zgarishi mumkin.
Tsilindr porsheni ichkariga siljitilganda unda turgan gaz siqiladi, natijada gazning 
temperaturasi oshadi, boshqacha qilib aytganda, gazning ichki energiyasi o‘zgaradi.
Gazning temperaturasi va ichki energiyasini unga tashqi jismlar orqali issiqlik miqdori 
uzatish hisobiga ham oshirish mumkin. Boshqa hollarda esa mexanik harakat energiyasi 
issiqlik harakati energiyasiga aylanishi va aksinchasi sodir bo‘lishi mumkin. 
Kuzatishlarning natijalariga ko‘ra, termodinamik jarayonlarda
energiyaning bir turdan ikkinchi turga o‘tishi va energiyaning saqlanishi kuzatiladi. Ana shu 
qonun – 
termodinamikaning birinchi qonuni
deb ataladi. 
Misol uchun U
1
ichki energiyaga ega bo‘lgan qandaydir tizimga qo‘shimcha issiqlik 
miqdori berilgan bo‘lsin. U holda tizim yangi termodinamik holatga o‘tib, U
2
ichki 
energiyaga ega bo‘ladi, tashqi kuchlarga qarshi A ishni bajaradi.
Tizimga uzatilgan issiqlik miqdori va tashqi kuchlarga qarshi bajarilgan ish musbat 
deb hisoblanadi. Tajribalardan kuzatilishicha, energiyaning saqlanish qonuniga asosan, tizim 
istalgan usulda bir holatdan ikkinchi holatga o‘tganda uning ichki energiyasi quyidagicha 
o‘zgaradi: 
va u tashqaridan uzatilgan issiqlik miqdori Q va tashqi kuchlarga qarshi bajarilgan ish A 
farqiga teng bo‘ladi 
∆U = Q - A yoki Q = ∆U + A , 
bu ifoda termodinamikaning birinchi qonunini ifodalaydi. 
Tizimga uzatilgan issiqlik miqdori ichki energiyaning o‘zgarishiga va tashqi kuchlarga 
qarshi bajarilgan ishlarga sarf bo‘ladi. (45.1) - ifodaning differentsial ko‘rinishi quyidagicha 
bo‘ladi: 
dQ = dU + dA yoki
, 
Agarda, tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishi davriy bo‘lsa, u asl holatiga qaytgan 
vaqtda tizim ichki energiyasining o‘zgarishi nolga teng bo‘ladi: 
U holda, termodinamikaning birinchi qonuniga asosan, bajarilgan ish tizimga uzatilgan 
issiqlik miqdoriga teng bo‘ladi: A = Q,
Demak, davriy o‘zgaruvchi mashina tashqaridan uzatilgan issiqlik miqdoridan ortiq 
ish bajarishi mumkin emas. 
1
2
U
U
U



A
dU
Q




0


U

---