T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 305 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Bu yerda 
va 
, 
to‘lqin uzunligi bilan farq qiladigan 
spektral chiziqlar orasidagi burchakli chiziqli masofalardir. 
Difraktsiyaviy panjaraning burchakli dispersiyasini topishga harakat qilamiz. Buning 
uchun bosh maksimum kuzatilishi shartini
differentsiyalaymiz 

ning kichik qiymatlarida, 
cos 


1 ga teng. Shuning uchun 
ga teng bo‘ladi. 
Difraktsiyaviy 
panjaraning aniqlash kuchi
 
deb 
o‘lchovsiz kattalikka 
aytiladi. Bu kattalik ikkita yonma-yon turgan spektral chiziqlarni alohida aniqlash 
imkoniyatini ko‘rsatadi (
27 - rasm
). 
 
27 – rasm. Difraktsiyaviy panjaraning aniqlash kuchi. 
Agarda, bitta maksimum markazi, ikkinchisining markazidan taxminan 
, eng 
kichik to‘lqin uzunligi masofasida joylashsa, bu holda spektral chiziqlar alohida aniqlangan 
hisoblanadilar. 
Difraktsiyaviy panjara uchun aniqlash kuchi 
R 
= 
mN
ga tengdir. Bu yerda 
N
tirqishlar 
soni, 
m
– maksimum kuzatilish tartibi. 
Hozirgi zamon difraktsiyaviy panjaralar 200 000 dan ortiq chiziqlardan iborat bo‘ladi 
va spektral chiziqlarni alohida aniqlash imkoniyati 400 000 dan ortiqdir.
 
Difraktsiyaviy panjara sifatida fazoviy davrlikka ega bo‘lgan istalgan tuzilmani 
tushunish mumkin. To‘lqin uzunligi 0,1

10
-9
m
ga teng bo‘lgan rentgen nurlari 
difraktsiyasini olish uchun atom va ionlardan tashkil topgan, fazoviy davrlikka ega bo‘lgan 
kristall panjaradan foydalanish mumkin (
28 - rasm
). 
AV
va 
A
1
V
1
tekisliklardagi qo‘shni atomlardan qaytgan nurlar orasidagi R0


yo‘l 
farqi:

d

d
1
2





d


m
b
a


sin
)
(



md
d
d

cos




cos
d
m
d
d
D


d
m
D




d
R

1
2





d

---