Tok manbaininng elektr yurituvchi kuchi va ichki qarshiligini aniqlash

Aim.uz

TOK MANBAININNG ELEKTR YURITUVCHI KUCHI VA ICHKI QARSHILIGINI ANIQLASH
Ishning maqsadi: Berk zanjir uchun Om qonunini o`rganish va Kirxgofning II qoidasini tajribada tekshirish.
Kerakli asbob va qurilmalar: O`zgarmas tok manbai-akkumulyator yoki quruq element batareyasi, voltmetr, ampermetr, reostat, kalit va o`lovchi simlar.
Nazariy qism

Elektr zanjirida tok bo`lishi uchun, albatta, tashqi kuchlar (Kulon kuchi bundan istisno) zaryadni kuchirishda ish bajarishi zarur. Tashqi kuchlarga kimyoviy reaktsiyada moddani musbat va manfiy ionlarga ajratuvchi, yarim o`tkazgichlarda teshiklar hosil qiluvchi va shu kabi kuchlar kiradi. Sodda qilib, tashqi kuchlarning hammasi elektr yurituvchi kuch deb ataladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:

(2.1)

Bunda -elektr yurituvchi kuch; A-tashqi kuch q-zaryad.

To`liq zanjir uchun Om qonuni tashqi (EYUK) kuch orqali qo`yidagicha ifodalash mumkin:

(2.2)
Ko`rinib turibdiki, butun zanjirdagi tok kuchi zanjirdagi EYUK ning shu zanjir to`liq qarshiligiga nisbatiga teng. Tok kuchi uch kattalikka ya'ni EYUKga zanjirning ichki va tashqi qismlarining qarshiliklari R va r ga bog`liq. Agar tok manbaining ichki qarshiligi zanjirning tashqi qismining qarshilidan juda kichik ( R  r ) bo`lsa, ichki qarshilik tok kuchini sezilarli kamaytirmaydi. U holda tok manbaining qisqichlaridagi kuchlanish EYUK ga taxminan teng ya'ni

(2.3)

Endi zanjirning qarshiligini qo`yidagicha yozish mumkin:

(2.4)

Odatda tok manbaining ichki qarshiligi juda kichik bo`ladi, ya'ni R  r. Bu holda  ning U dan farqi foizning o`ndan bir ulishidan oshmaydi, shuning uchun EYUK ni o`lchash xatoligi kuchlanishni ulchash xatoligiga teng. Tok manbaining ichki qarshiligini bevosita ulchash mumkin. Buning uchun ampermetr va voltmetrning zanjir berk holatdagi ko`rsatishlari qayd qilinadi. EYUKni berk zanjir uchun Om qonuni ifodasidan topish mumkin.

bu yerda (2.5)
Bu yerda U=IR- tashqi zanjirning kuchlanishi. U holda tok manbaining ichki qarshiligini qo`yidagicha yozish mumkin:

(2.6)

Demak berk zanjirga ulangan tok manbaining EYUK va ichki qarshiligini tajribada aniqlangan natijalar asosida o`rganish hamda aniqlash mumkin ekan.

Ishni bajarish tartibi

1. 
   1-rasmdagi elektr sxemani yig`ing.
   
2. 
   Voltmetr yordamida tok manbaining EYUKsini ulchang (kalit ochiq holda).
   

3. 
   Kalit berk bo`lgan holda ampermetr va voltmetr ko`rsatishlarni 2.1-jadvalga yozib oling.
   
4. 
   Reostat surgichini harakatlantirib ampermetr va voltmetrning bir nechta kursatishlari yozib olinadi.
   
5. 
   Tajribada topilgan natijalarga asosan r ni hisoblang.
   
6. 
   O`lchov asboblarining aniqlik sinfidan foydalanib tok manbaining EYUK va ichki qarshiligini o`lchashdagi nisbiy va absolyut xatoliklarini hisoblab toping.
   
7. 
   Tok manbaining EYUK va ichki qarshiligini o`lchash natijalarini jadvalga kiriting va yakuniy natijalarni quyidagicha hisoblab yozing.
   

2.1-jadval

№		U	I	r	r	
1.
2.
3.
O’r

Nazorat savollari
1. Tok manbaining elektr yurituvchi kuchi deb nimaga aytiladi.

1. 
   Kuchlanishning EYUKdan qanday farqi bor.
   
2. 
   Nima uchun kalit uzuq va berk bo`lgan hollarda voltmetrning ko`rsatishlari har xil bo`ladi.