T o sh k e n t irrig a tsiy a va q ishloq xo‘ja L ig in I

14-mavzu.  Nikoh va  oilaning  axloqiy asoslari, 
uning yoshlar tarbiyasidagi  o‘rni
Nikoh  —  eng  qadimgi  axloqiy  munosabat  shakli.  Nikohning 
qonuniy  va  diniy  jihatlari. 
Nikoh  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  axloqiy 
hodisa.  Nikoh  —  erkak  va  ayolning  teng  huquqli,  erkin  va  ixti- 
yoriy  ittifoqi  bo‘lib,  u  fuqarolik  holati  dalolatnomalarini  yozish 
organlarida  tuziladi va  oila  tuzish  maqsadiga  xizmat  qiladi.  Oila 
jamiyatning dastlabki bo‘g‘ini sanaladi va  davlatning rivojlanishi- 
da  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Chunki  oilada  tug‘ilib,  tarbiya 
topayotgan  yosh  avlod  jamiyatning,  davlatning  ertangi  kunini, 
istiqbolini  belgilab  beradi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Preziden- 
ti  Sh.M.Mirziyoyevning  2018-yil  2-fevraldagi  «Xotin-qizlarni 
qo‘llab - quvvatlash  va  oila  institutini  mustahkamlash  sohasidagi 
faoliyatni  tubdan  takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi 
qarori  oila  mustahkamligini  ta’minlash,  uning  ijtimoiy  vazifala- 
rini  amalga  oshirish  imkoniyatlarini  kengaytirish,  ayniqsa,  oila­
ning  farzandlar  tarbiyasidagi  nufuzini  oshirishga  ko‘maklashish 
hamda  mamlakatimizda  oila  va  nikoh  munosabatlarining  qad­
riyat  sifatida  e’tirof  etish  uchun  asosiy  poydevor  bo‘lib  xizmat 
qiladi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Sh.M.Mirziyoyev 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining  24 
yilligiga bag‘ishlangan marosimdagi ma’ruzasida oilaning jamiyat 
taraqqiyotidagi nufuzi haqida:  «Barchamizga ayonki, yurtimizda- 
gi  har  qaysi  inson,  har  qaysi  oilaning  eng  ezgu  orzu-maqsadlari, 
hayotiy  manfaatlari  avvalambor  uning  farzandlari  timsolida  na­
moyon  bo‘ladi,  ro‘yobga  chiqadi.  Albatta,  bu  borada  yurtimizda 
ulkan  ishlar  qilinmoqda va ular  amalda  o‘zining  ijobiy  natijasini 
bermoqda»,  — deb  ta ’kidlagan edilar.
Bir  qancha  respublika va  xalqaro  miqyosdagi  normativ  huqu- 
qiy  hujjatlarda  ona  va  bola  huquqlari  mustahkamlab  qo‘yildi. 
Jumladan,  respublikamiz  konstitutsiyasining  XIV  bobi  oilaga 
bag‘ishlangan boMib,  bu yerda  oila va  nikoh munosabatlari,  ona-
292

---

lik va bolalik davlat tomonidan to'la  muhofaza  qilingan.  Qonun- 
ga  binoan  nikoh  tuzish  shartlaridan  eng  muhimlari  —  nikohga 
kiruvchilarning  o‘zaro  roziligi va ularning nikoh yoshiga yetgan- 
liklari.  Bizda yigitlar uchun  —  18,  qizlar uchun —  17  nikoh yosh- 
lari  qilib  belgilangan.
1998-yili  Oila  kodeksini  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Maj- 
lisi  tomonidan  tasdiqlanishi  oila  va  nikoh  masalalarini  tartibga 
solishda va  mustahkamlashda  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Bir 
so‘z bilan aytadigan boMsak oila va nikoh munosabatlari har doim 
davlatimiz  himoyasida  bolgan  va  davlatimiz  siyosatining  ustu­
vor  yo‘nalishlaridan biri  sifatida  qarab  kelingan.  Yurtimizda  oila 
va  nikoh  munosabatlari  davlat  qonun-qoidalari  hamda  avloddan 
avlodga  o‘tib  kelayotgan  go‘zal  an’analar  asosida  amalga  oshirib 
kelinmoqda.  Xususan,  huquq  sohasiga  oid  an’analar  mustaqil­
lik  davrida  o‘tmish  merosimizdagi  va  milliy  mental  xususiyatlar 
asosida  tobora  mukammallashtirilib,  optimallashtirish  choralari 
ishlab  chiqilmoqda.
Mustaqil  0 ‘zbekistonning  Konstitutsiyasida  belgilangan  oi- 
la-nikoh  munosabatlariga  oid  qonun-qoidalar  majmuyi  davlat 
g‘amxo‘rligiga  olinib,  o‘zbek  xalqining  bu  boradagi  milliy  va 
diniy qadriyatlarini ham nazarda tutgan holda «Mehnat kodeksi», 
«Oila  kodeksi»,  «Fuqarolik  va jinoyat  kodeksi»  hamda  «Sog‘lom 
avlod»  kabi  qonunlarida  o‘z  ifodasini  topgan.  Ularda  oila-nikoh 
masalalariga ma’naviy jihatdan ham yondashilib qonun darajasiga 
ko‘tarilgan.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oila kodeksining  8-moddasida oila­
viy munosabatlarda urf-odat va an’analarga amal qilish to‘g‘risida 
alohida  so‘z  yuritiladi:  «Qonun  hujjatlarida  oilaviy  munosabat- 
larni  tartibga  solishga  oid  tegishli  normalar  bolm agan  taqdirda, 
0 ‘zbekiston  Respublikasining  qonun  hujjatlariga  zid  bolm agan 
mahalliy urf-odat va an’analar qollaniladi1.  Darhaqiqat,  Kodeks- 
da  davr  sinovidan  o‘tgan  umuminsoniy  qadriyatlar  bilan  etno- 
madaniy  an’analar,  o‘zbek  xalqining  mentaliteti  o‘z  ifodasini 
topgan.  Ushbu  milliy  va  diniy  urf-odatlar,  an’analar  orasida
1  0 ‘zbekiston Respublikasining  oila kodeksi.  -   Т.:  Adolat,  1998.  -   8  b.
293

---

shundaylari borki, ular oila-nikoh masalasidagi qonun hujjatlariga 
zid  kelmaydi.  Aksincha,  ular  asrlar  davomida  tarix  sinovlaridan 
o‘tib,  oilani mustahkamlashga xizmat  qilib  kelmoqda.
Oila,  nikoh  haqida,  uning  mustahkamligi  to‘g‘risida  diyori- 
mizdan  yetishib  chiqqan  buyuk  allomalarimiz  Imom  al-Buxo- 
riy,  Imom  al-Moturidiy,  Burhoniddin  al-Marg‘inoniy,  Ali­
sher  Navoiy,  Abdulla  Avloniy,  Abdurauf  Fitrat  va  boshqalar  o‘z 
asarlarida  qimmatli  fikrlarini  keltirib  o‘tganlar.  Xususan,  fiqh 
(musulmon  huquqshunosligi)  ilmining  sultoni  Burhoniuddin 
Marg‘inoniyning  oilani mustahkamligi va farovonligini  oshirish- 
ga  xizmat  qiladigan,  oila va  nikoh  masalasida  chiqarilgan  ayrim 
hukmlarini ta’kidlash lozim.
Burhoniddin  al-Marg‘inoniyning  shoh  asari  «Hidoya»da 
«Nikoh  kitobi»  va  «Taloq  kitobi»  bevosita  oila  va  nikoh  masa- 
lalariga bag‘ishlangan.  Marg‘inoniy oilaning moddiy va m a’naviy 
jihatdan mustahkamlanishi uchun xizmat qilishi mumkin bolgan 
holatlarni nazarda tutgan holda m ahr berish borasida  ayrim yen- 
gilliklarni  o‘z  hukmlariga  kiritadi:  Chunonchi,  «nikohda  garchi 
m ahr  aytilmasa  ham,  nikoh  durust  bo'laveradi»1,  «...  m ahr  ayol 
kishining  xolis  haqqidir.  U  nikohning  boshidayoq  m ahrni  bekor 
qilishi  mumkin  bolgani  kabi  nikoh  tugagandan  keyin  (ya’ni 
eri  o‘lgandan  keyin)  ham  o‘z  haqidan  voz  kechishi  mumkin»2, 
«Nikoh faqat juftlanish uchun  emas,  balki undan  ko‘zda tutilgan 
maqsadlarni  ro‘yobga  chiqishi  uchun  mashru’  qilingandir»3,  deb 
chiqargan hukmlari fikrimizning  isbotidir.
Ushbu  hukm  haqiqatan  ham   insoniy  mehr-muruvvat, 
bag'rikenglik  ruhida  chiqarilganligi  bilan  katta  ijtimoiy  va 
ma’naviy  ahamiyat  kasb  etishi  shubhasizdir.  Bu  hukmlarning 
ma’naviy  tomoni  shundaki,  nikoh  qandaydir  moddiy  manfaatlar 
evaziga emas,  balki oila mustahkamligiga xizmat  qilmog‘i lozim. 
Zero,  oiladagi  go‘zal  qadriyatlar,  jum ladan  sevgi-muhabbat,  far-
1  Burhoniddin  Marg‘inoniy.  Hidoya.  I-jild.  Nikoh  Mtobi.  —  Т.:  Adolat, 
2000.  -   690 b.
2  0 ‘sha  asar.  692 b.
3  Burhoniddin  Marg'inoniy.  Hidoya.  I-jild.  Nikoh  kitobi.  —  Т.:  Adolat, 
2000.  -   732 b.
294

---

zandlar  xursandchiligi  va  insoniy  go‘zal  mehr  barcha  narsadan 
ustun turadi hamda  oila mustahkamligiga xizmat  qiladi.
Bundan tashqari «Hidoya»da g‘ayrishar’iy nikoh holatlari haqi­
da ham  diqqatga sazovor hukmlar keltirilgan. Marg‘inoniy tomoni­
dan  g‘ayrishar’iy  deb  hukm  chiqarilgan  holatlar  —  m a’naviyatga 
va  axloqiy  me’yorlarga  zidligi  sabablidir.  Alloma  asaridagi  ushbu 
holat bugungi kun bilan chambarchas bog‘langandir.  G ‘arb mam- 
lakatlarida oilaning qadrsizlanishini va axloqan buzuq bo‘lgan bir 
jinsli  nikohning  kundan  kunga  ko‘payib  borayotganligini  ameri- 
kalik  siyosatshunos  Patrik  Byukenen  o‘zining  «G‘arbning  halo- 
kati»  deb  nomlangan  asarida  kuyunch  bilan  e’tirof etadi.  G ‘arb 
davlatlari  orasi  shiddat  bilan  kamayib  borishi,  bugungi  kunda 
Yevropaning  o‘n  yetti  davlatida  o‘lish  tug‘ilishga  nisbatan  ancha 
yuqori  ekanligi,  nikohlar  soni  kamayib  ajrimlar  oshib  borayot­
ganligini  keltirib  chiqarmoqda.  Eng  achinarlisi  Yevropa  aholisi- 
ning katta qismi bugungi kunda bir jinsli nikoh tarafdori ekanligi 
vaziyatning naqadar ayanchli  ahvoldaligidan dalolat beradi.  Endi 
esa  Yevropa  davlatlari  tezda  bu  muammolarga  yechim  topma- 
sa  o‘z-o‘zidan  yemirilib  yo‘q  bolishi  hech  gap  emasligi  ma’lum 
bo‘lib  qolmoqda.  Shuning  uchun  ham  fiqh  bunday  ni kohl ami 
«botil» va  «fosiq»  nikohlar deb hisoblaydi.  «Botil»  iborasi asossiz, 
o‘z  kuchini  yo‘qotuvchi  m a’nolarini  anglatadi1.  «Fosiq»  iborasi 
axloqiy buzuq,  nuqsonli  ma’nolarini  anglatadi2.  Demak,  bunday 
nikohlar  Marg‘inoniy  nazdida  m a’nan  hech  qanday  kuchga  ega 
bo‘lmagan,  buzuq nikohlar hisoblanadi.
Marg‘inoniy  fikricha,  shaxsni  ma’naviy  tubanlikka  olib  keli- 
shi,  jamiyat  uchun  ijtimoiy  falokatga  aylanishi  mumkin  bolgan 
har  qanday  nikoh  holatlari  axloqiy jihatdan  qattiq  qoralanadi  va 
g‘ayrishar’iy  nikohlar  deb  hukm  chiqariladi,  garchi  bu  nikohlar 
rasmiyatchilik  qonun-qoidalari  asosida  amalga  oshirilgan  bo‘lsa 
ham.  Rasman  nikoh  deb  atalgan,  lekin  Marg‘inoniy  tomonidan 
noshar’iy deb hukm chiqarilgan ana shunday «botil»  nikohlardan 
biri  —  m ut’a  nikohidir.  Ushbu  nikohning  g‘ayriaxloqiy  mohiyati
1  Qarang:  Арабско-русский  словарь.  -   М.:  1962.  -  91 с.
2  0 ‘sha kitob.  С.  765.
295

---

va «botil»ligi haqida «Hidoya»da shunday deyiladi:  «Mut’a birorta 
ayolga:  men  sendan  falon  muddatga  faloncha  pul  evaziga  (jinsiy) 
foydalanaman»  — deyishdir.