Tasavvuf va uning tariqatlari.
Tasavvuf falsafiy oqim va diniy-
m a’naviy hodisa sifatida islom dini doirasida (ko‘pgina ichki sa
bablar va ba’zi tashqi unsurlar — buddaviylik va hindiylikning
ilk diniy tasavvurlari, sharqiy xristian tarkidunyochiligi, neopla-
tonizm kabilarning ta ’siri ostida) paydo bo‘ldi. Tasavvuf uchun
vahdoniyat — Ollohning birligi, Olloh va olam ning porlab turi-
shi, fano b o lish , o rif shaxsining Tangri taolo bilan ru h an bir-
lashib ketishi kabi m ushohadalar m uhim aham iyat kasb etadi.
Bu oqim nam oyandalari va tarafdorlarini so'fiylar deb ataganlar
va «so‘fizm» atam asi shundan paydo bo'lgan. Rasmiyatchilik,
aqidachilikni tasavvuf ahli qabul qilmagan. U larning fikricha,
iymon- e ’tiqodning mohiyati O llohdan boshqa narsaga muhtoj
bolm aslik, hech qanday m ulkning quliga aylanmaslik, boriga
sabr-qanoat qilib yashashdir. Ollohga yetishish uchun qalbni pok-
lash, nafs balosidan ozod b o lish darkor. A na shundagina inson
42
dili nur bilan to la d i, nuqsonlarni boshqalardan emas, o'zidan
izlaydigan darajaga ko‘tariladi, H aq sari yaqinlashadi, bem a’ni
qarash va tushunchalarning qullik kishanidan o‘zini ozod qiladi,
C hunki inson qalbi hurdir.
Butun islom olam ida keng tarqalgan tasavvufning yurtim iz-
dagi eng keng tanilgan yo‘nalishlari kubraviya, yassaviya, naqsh-
bandiya tariqat-suluklaridir.
Kubraviya tariqatining asoschisi Najmiddin Kubro (1154—1226)
Xevada tug‘ilgan, asarlari orasida «Sharxus-sunna val-masolix»,
«Usuli ashara», «Favoixul-jamol» kabilar mashhurdir. Kubraviya
tariqatining mohiyati o‘nta usulda mujassamlashgan. Bular — Tang-
riga o‘z xohishi bilan yuzlashish, zuxd fl dunyo — har qanday laz-
zatdan o‘zini tiyish, tavakkul — Ollohga e’tiqodi pokligi uchun bar
cha narsalardan voz kechish, qanoat, uzlat — xilvatni ixtiyor qilish,
mulozamat az-zikr — uzluksiz zikr, tavajjux — Haqqa muhabbat
qo‘yish, sabr — nafs balosidan ozod bo‘lish, muroqaba — tafakkurga
g‘arq boiish, rizo — Tangri xushnudligini qozonishdan iborat.
Kubro m o‘g‘ullar bilan bo‘lgan janglarda jasorat k o lsatg an va
shahid b o lg an . M o‘g‘ullar Kubroning nom i ulugligi, obro'si ba-
landligini hisobga olib, unga ozod b o lish i, om on qolishi m um -
kinligini, buning uchun esa qam al qilingan qal’adan chiqib ketishi
kifoya ekanini bildirgan. A m m o Kubro bunday jo n saqlagandan
k o la , o‘z xalqi bilan birga yu rt himoyasi y o lid a jo n berishni afzal
k o lg an . Rivoyat qilishlaricha, ul zot qartayib qolganiga qaramay,
jangchilarga faol ko‘m ak bergan. Buni k o lg a n shogirdlaridan biri
«Ustoz, anchadan beri bayroq k o la rib charchadingiz, uni menga
bering», deganida, u «Agar kuchim bolg an id a qilich yoki kamon
olgan b o la r edim. Bayroqni bizga qo‘yingda, siz yo qilich yoki
nayza bilan yoglyga qarshi kurashing», degan ekan. U bayroqni
shunchalik m ahkam ushlagan ekanki, halok b o lg an id an keyin,
q o lid a n bayroqni olishning iloji bolm aganidan, bir m o‘g‘ul K ub
roning q o lin i kesib olgan ekan.
Yassaviya tariqatining asoschisi Xoja A hm ad Yassaviy (1166-
yilda vafot etgan). Turkistonning Sayram n uzofotida tugllgan,
m ashhur m utasavvif Yusuf H am adoniyning (1140-yilda vafot
etgan) ta ’lim-tarbiyasi bilan voyaga yetgan, o rif maqomiga
43
erishgan. Yassaviy ustozining vafotidan keyin muayyan bir m ud-
dat uning m aqom ida turgan, so‘ng esa bu m aqom ni Abduxoliq
G ‘ijduvoniyga qoldirib, Yassi — Turkiston shahriga qaytadi va o‘z
tariqati, yo‘l-yo‘riqlarini tashviq etish bilan m ashg‘ul boladi.
Yassaviyning oddiy xalq tushunadigan uslubda yozilgan,
tasavvufiy qarashlarini aks ettirgan hikm atlari devonida o ‘z ak-
sini topgan. U nda ilohiy ishq, H aq vasliga yetishish, uning ishqi-
da parvona b o lis h , u n dan boshqa narsaga ko‘ngil qo‘ym aslik
haqida fikr yuritilgan. Yassaviy riyozat, chilla, zikrga alohida
aham iyat berib, hayotining aksariyatini chillaxonada o ‘tkazgan.
Yassaviy tariqati Turkiston o lk a si, Ozarboyjon, Turkiya, Shi-
m olda — Q ozon shahrigacha, G ‘arbda — Bolqongacha keng
tarqalgan.
M ashhur mutasavvif Yusuf H am adoniyning (1140-yilda vafot
etgan) ta ’lim -tarbiyasi bilan voyaga yetgan yana bir ulug‘ zot -
Bahouddin Naqshband (1318—1389-yillar) naqshbandiya tariqa-
tining asoschisidir. Bu ta ’lim otning mohiyati «Dil — ba yoru
dast — ba kor» shiorida yaqqol ifodasini topgan. Unga k o la in
son Olloh inoyati natijasi b o lib , bu dunyoni unutib qo‘ymasligi
lozim, uning qalbi doimo Ollohda, q o li esa m ehnatda b o lm o g l
lozim. U tasavvufning barcha tariqatlari singari shariat, tariqat,
m a’rifat va haqiqat m aqom larini e ’tiro f etadi.
N aqshbandning ta ’kidlashicha, shariat — ahdga vafo, islom-
ning beshta asosiy talabiga rioya qilish, dil va til birligi. Tariqat
esa, o‘zidan kechish, fano bolishdir. Haqiqat — behuda ishlar-
dan uzoqlashish, haq ishlarga boglanish. Dem ak, shariat — qo
nun, tariqat — yo‘1, qonun vujud va qalbni tarbiyalaydi. Yo‘1 esa
ko‘ngilni poklab, ru h n i ilohiy q u w atd an bahram and qiladi.
Kubraviya,
yassaviya
va
naqshbandiya
ta ’lim otlari
m a’naviyatimiz tarixida juda katta o l i n tutgan va o‘z ta ’sirini
haligacha saqlab kelmoqda.
Vatanim iz sivilizatsiyasining sharq xalqlari, arab m adaniyati
va islom falsafasi rivojiga ta ’siri nihoyatda katta b o lg an . U ning
hududida arab xalifaligidan nisbiy m ustaqillikka erishgan davlat-
larning tashkil topishi, xalqim izning baglikengligi tufayli yangi
m arralarga erishildi. Dunyoviy va diniy sohalardagi m adaniy-
44
m a’naviy yuksalish m azkur uyg‘onish davrining yorqin timsolidir.
«Avesto» an ’analari, tabiatni o ‘rganishdagi yutuqlar, gum anitar
sohadagi ijobiy siljishlar, Sharq xalqlari, arab m adaniyati va is
lom falsafasi rivojiga sam arali ta ’sir ko‘rsatdi. 0 ‘sha davrda ja
hon miqyosida V atanim izning m a’naviy-intellektual nufuzi ortib
bordi. U jahondagi yirik m adaniyat va ilm -fan markaziga aylandi.
Afsuski, bu m adaniy uyg‘onish m o‘g‘ul bosqini tufayli tanaz-
zulga yuz tutdi. A m ir va sultonlar o‘rtasidagi o‘zaro ixtiloflar, no-
ahillik Chingizxon bosqiniga qo‘l keldi. Bu bosqin m o‘g‘ullarning
1218-yilda 0 ‘tror shahrini bosib olishi, uning hokim i, Xorazm-
shohning qaynog‘asi, Inolchiqni bandi qilishi va qulog‘iga
qaynab turgan kum ushni quyib yuborishdek xunrezlikdan bosh-
landi. Mo‘g‘ullarning hukm ronligi davrida ana shunday qonxo‘rlik
tinim siz davom etdi. K o‘rkam shahar va qishloqlar vayronaga
aylandi, iqtisodiyot tanazzulga yuz tutdi. Ilm -fan, m adaniyat,
jum ladan falsafa ilm i ham inqirozga uchradi.
G archand uquvsiz hukm dor M uham m ad X orazm shoh salta
natn i saqlab qola olm agan bo‘lsa-da, xalqim izning bosqinchi-
larga qarshi kurashi aslo to ‘xtagani yo‘q. Ba’zi tarixiy m anbalar-
ga ko‘ra, o ‘sha davrda nihoyatda katta hududdan 600 m ingga
yaqin qo‘shin to ‘plash m um kin edi. Bu qo‘shin to ‘planganida va
tajribali lashkarboshiga topshirilganida C hingizxon saltanatni
bosib olishi gum on edi. Insoniyatning o‘tm ish in i yaxshi biladi-
gan b a ’zi olim va m utaxassislarning fikricha, agar shoh o‘zining
yovqur o‘g‘li Jaloliddinni avval boshdanoq taxt vorisi etib tayin-
laganida va qo‘sh in in in g ixtiyorini unga topshirganida, nafaqat
Osiyo tarixi, balki jah o n tarixi boshqacharoq yo‘ldan ketishi
m um k in edi.
Afsuski, tarix «Agar unday bo‘lm aganida edi...» qabilidagi ta-
m oyillarni tan olmaydi. Chingiziylar bosqini Vatanim iz madaniy
taraqqiyotini bir necha asrlar orqaga surib yubordi. 0 ‘sha davr
da bosqinchilarga qarshi kurashning eng atoqli vakili Jaloliddin
M anguberdi esa m illatim iz ozodligi uchun olib borgan kurashi-
ning timsoli sifatida tarixim iz sahifalarida al adiy qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |