topgan, deb
0
‘ylaganlar. Bu unsurlaming har biri o ‘z xususiyatiga
ega. Masalan, yer — quruq, suv — ho‘l, havo — sovuq, olov —
issiq. Qadimgi hakimlar naturfilosoflaming bu likrlarini tibbiyotda
talqin etganlar. Ular bunday fikr yuritganlar modomiki odam tanasi
—
quruq yer, ho' I suv, sovuq havo va issiq olovdan tashkil topgan
ekan, demak unda shu unsurlaming xususiyati bor, ya’ni odam
oiganizmida issiqlik, sovuqlik, qumqlik va ho'llik xususiyatlari bor.
Shular mizojdir. Shunday qilib mizojlar tushunchasi paydo boMgari.
Hakimlar mizojlar tushunchasidan so g lik va kasallik holatlarini
izohlash uchun foydalandilar. U lar bunday fikr yuruldilan Odam
gavdasini tashkil etgan unsurlar bir-birlariga nisbatan qarama-
qarshi xususiyatga egadirlar. Shu qarama- qarshiliklar muvozanalda
bo ‘1salar tanada sogMik saqlanadi. Agar ulardan biri yoki undan
oshig‘i ustun
kelib qolsa muvozanat buzilib, kasallik holati yuzaga
keladi. Muvozanalning
0
‘zgarishi har xil variantda bo‘lishi mumkin.
Xususan, to‘rt xususiyat (mizoj)dan faqat bittasi ustun kelib qolishi
mumkin. Ru oddiy mizoj buzilishi,deb ataladi. M izojlarqo‘shaloq
holatda ham o ‘zgarishlari mumkin. Masalan, issiqlik bilan qumqlik,
yoki issiqlik bilan ho'llik, yoki esa sovuqlik bilan qumqlik, yoinki
sovuqlik bilan ho‘llik. Bunday mizoj o ‘zgarishi murakkab o'zgarish,
dcb ataladi. Kishi organizmida unsurlardan (mizojlardan) qaysi
biri yetakchi o 'rin tutishiga qarab, odamlar lo ‘rl
xil mizojga
bo‘linadilar. Organizmida issiq mizoj yetakchi o'rin tutgan kishilar
issiq mizojli, sovuq mizoj yetakchi o ‘rin tutgan kishilar sovuq
mizojli kishilar, deb ataladilar va h.k.
B iz yuqorida olovning mustaqil unsur emasligini ko'rsatib
o ‘tgan edik. Haqiqatan u mustaqil unsur (element) emas. Shu
sababdan issiqlik mizoji deyilganda «mustaqil» olovdan paydo
bo‘lgan mizoj emas, balki issiqlik mizojni keltirib chiqaruvchi
omillardan paydo bo‘lgan mizoj ko ‘zda tutiladi.
H oziigi ilm iy til
bilan aytganda odam organizmidagi issiqlik oksidlanish jarayonining
namoyon bo‘lishidir.
Am aliy tibbiyotda ko‘proq ikki xil mizoj — issiqliq va sovuqliq
e'tiboiga olinadi. Bunday tushuncha dastlab qadimgi Xitoy tibbiyotida
paydo bo'lgan edi. Qadimgi xitoylaming tibga oid kitoblarida bunday
deb yozilgan: «K ish ining salomatligi yoki kassalikning kelib
chiqishi ikki qarama-qarshi omilga bog‘liq».
Ulardan biri issiqlik paydo qiluvchi «Yan», ikkincbisi sovuqlik
paydo qiiuvchi «in». «Yan» havoda boMadi, «In» qonda suzib yuradi.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi
«Yan» havo hilan o'pkaga kirib, undan yurak orqali tomirlardagi
qonga o ‘tadi va uni harakatga keltiradi, hamda unda issiqlik paydo
qiladi. «in» passivdir. L) qonda sovuqlik paydo qiladi. Agar «Yan»
bilan «in» o'zaro muvozanatda bo‘lsalar salomatlik saqlanadi.
U lam ing biri ustun kelib qolsa muvozanat yo'qolib, kasallik kelib
chiqadi. Kitobda issiqdan paydo bo'iadigan kasalliklar va sovuqdan
paydo boMadigan kasalliklar mayjud deb yozilgan.
Shunday qilib, qadimgi hakimlar kishi oiganizmining, sog‘lig‘i
va kasallikning kelib chiqishini qarama-qarshi kuchlaming ta'siriga
bog‘liq, deb tushunganlar.
Qarama-qarshi xususiyatlar (kuchlar) haqidagi tushcha keyin
Yevrapa mamlakatlariga ham tarqaldi. Qadimgi Yunoniston olimlari
bu tushunchani kengaytirdilar. Masalan,
eramizdan oldingi V I
asrda yashagan mashhur Y u n o n hakimi Alkm eon* issiqlik va
sovuqiik tushunchalanga yana achchiqlik va chuchuklik, qattiqlik va
yumshoqlik, shirinlik va bemazalik kabi bir qancha qarama-
qarshiliklami qo'shdi. Haqiqatan tabiatda kishi otganizmiga ijobiy
yoki salbiy ta'siretuvchi bir- biriga qarama-qarshi omillarjuda ko‘p.
Qadimgi yunonlar tibbiyotga humoral (mtubatiar) tushun-
chasini ham olib kirdilar. Bu tushunchani antik dunyosining eng
buyuk hakimi Hippokrat fan darajasigako'tardi vauning prin
siplarini ishlab chiqdi.
Hippokratning flkricha kishi oiganizm ining
salomatligi yoki
kasallikning kelib chiqishi tanada mayjud bo'lgan to'it xil suyuqlik
— qon, safro (jigar o ‘ti), savdo (qora o ‘t) va shilliqsimon modda
(flegma)ga bog'liq Bu suyuqliklar o ‘z xususiyatlariga ega. Ular doipto
bir-birlariga ta’sir etib turadilar. Ulam ing ta'sir kuchi muvozanatda
bo'lsa kishining soglig‘i saqlanadi. Agar ulaidan binning sifati buzilsa
yoki miqdori ko'payib ketsa kasallik holati kelib chiqadi.
Hippokrat oiganizmdagi bu suyukliklaming qaysi biri yetakchi
o 'rin n i egallashiga qarab, insonlarni to‘rt toifa (konstitutsiya)ga
Do'stlaringiz bilan baham: