T o s h k e n t a b L a L l I b n s I n o n o m I d a g L

* Sharq mamlakatlarida «l.nqmoni hakim* nom i bilan mashhur bo'lgan 
shaxs shu Alkmeondir. Arablar qadimgi yunon va R im olim larining kitoblarini 
tarjima qilishda ilmiy atamalami o'zlarining tiliga moslab o'zgartirib yozganlar. 
U lar hattoolim lam ing ismlarini ham arab tiliga moslah o'zgartirganlar. Ma.salan. 
Aristotelni — Arasiu; Platonni — Aflotun; Hippokratni — Buqrot; Jalenni —  
Jolinus, deb o'zgartiiganlar. Shuningdek, Alkm conning ismini ham o'zgartirib, 
uni A l-Luq m on deb ataganlar. Ajam mamlakatlarida (Arabistondan tashqari 
mamlakatlar) A l - Luqmondagi «AI» arab lilidagi old qo'shimcha sifatida tushirib 
qoldirilib, olimning ismi «Luqmon» deb atala boshlagan. Keyinchalik esa «Luqmon» 
afsonaviy shaxsga aylanib ketgan.
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo‘lgan. Birinchi toifaga tanasida qon yetakchi o 'rin tutuvchi 
kishilarni kiritgan va ularni sangviniklar (sangvis — qon so‘zidan) 
deb atagan. Ikkinchi toifaga tanasida safro yetakchi o ‘rin egallovchi 
kishilarni kiritgan va ulam i holeriklar (holeus — safro so ‘zidan), 
deb atagan. Uchinchi toifaga tanasida qora o't yetakchi o'rin tutuvchi 
kishilam i kiritgan va ularni melanholiklar (melanoza — qora o't 
so'zidan), deb atagan To'rtinchi toifaga tanasida shilliqsimon suyuqlik 
(flegma) yetakchi o T in tutuvchi kishilarni kiritgan va ulami 
flegmatiklar (flegma suyuqligi so'zidan) deb atagan.
H ippokratning yozishicha shu to'rt toifaga kiruvchi odam - 
laming har biri o'ziga xos kasallikka moyil bo'ladi. Shuning uchun 
bem orning qaysi toifaga kirishini bilish m uhum diagnostik 
ahamiyatga ega. Bemoming qaysi toifaga kirishini bilib olib, undan 
shu toifaga kim vchi kishilarda uchraydigan kasalliklarni axtarib 
topamiz. Lekin amalda bu usul ko pincha to'g'ri natija bermaydi.
Bu yuqorida keltirilgan mizojlar tushunchasi ham, rutubatlar 
nazariyasi ham hoziigi zamon fani nuqtai nazaridan qaralsa ilmiy 
asosga ega emaslar. M izojni ko‘z bilan koTib, q o ‘ I bilan ushlab 
bo'lm aydi. M izoj biror tajriba (eksperiment) usuli bilan isbot 
etilgan emas.
Odam organizmida doim o sodir bo'lib tumvchi murakkab 
fiziologik, bioximik va patologik jarayonlarni faqat mizojga ya’ni 
issiqlik va sovuqlikka bog'lash juda primitiv fikr yuritishdir.
Rutubatlar nazariyasi ham ilmiy tushunchaga ziddir. Aslida 
kasalliklar organizmdagi suyuqliqlarning o'zgarishidan kelib 
chiqm aydi, aksincha har xil kasalliklar natijasida tanadagi 
suyuqliqlarda o'zgarishlar yuzaga keladi. Bundan maxsus qon 
kasalliklari (anemiya, leykemiya) istisnodir. Bularda birinchi 
o'zgarish qonning o'zida paydo bo'ladi.
X V I I — X V II] asiga kelib, Yevropa hakimlari mtubatlar nazariyasi 
va mizojlar tushunchasi istiqbolsiz ekanini sezib, ulardan voz 
kechdilarva tibbiyotda eksperiment usulini qo'llab, katta natijalarga 
erishdilar. Sharq tibbiyoti esa mizojlar tushunchasi va mtubatlar 
nazariyasidan nari o ‘tmay 200 yil orqada qolib ketdi.
Tibbiyotning asosiy masalalaridan biri odam gavdasining 
tuzilishi haqidagi fandir. Bizning muqaddas kitobimiz, Q u r'o n
odam gavdasini yorib ko'rishni ta'qiqlagani uchun mamlakatimizda 
tibbiyotning bu sohasi yetarlicha rivojlanmay qolgan. Buning 
natijasida jarrohiya ilmi sust rivojlandi. Shunga qaramay mamlakatda
32
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ancha tajribali jarrohlar ham yashaganiar. U ia rb a'zi murakkabroq 
jarrohiy operatsiyalarni ham qila olganlar M asalan, ko ‘z 
kataraktasini operatsiya qilish, qovuqdagi toshni chiqarib olish, 
chiqqan-singan suyaklami joyiga tushirib, taxtakachlab, davolash, 
tomirdan qon olish, tanaga qadalib qolgan o 'q uchini kesib chiqarib 
olish, kasal tishni olib tashlash va h.k.
0 ‘zbekiston hududida 0 ‘rta asrdayoq hakimlar tibbiyotning 
ayrim sohalari bo'yicha ixtisoslasha boshlaganlar. Masalan, ular 
orasida kahhollar (k o ‘z kasalliklarini davolovchilar), jarrohlar, 
shikastbandlar (chiqqan-singanlarni davolovchilar), qovuqdan 
toshni chiqarib oluvchilar (hozirgi tilda urologlar), teridagi har 
xil yara-chaqalarni davolovchilar, tanadan rishtani chiqarib 
oluvchilar, qon oluvchilar, zuluksoluvchilarbo‘lgan. Ma'lumotlarga 
ko‘ra o'sha vaqtda hayvonlar kasalliklarini davolovchi mutahassislar 
ham bo'lgan.
Tibbiyot fanining har tomonlama rivojlanishi, bu sohada 
erishilgan natijalarni umumlashtirish va yozma shaklda ifodalash 
zaruriyatini taqozo qildi. Shunday qilib, tibbiyot ilm ining ayrim 
sohalariga oid asarlar paydo bo‘ldi. Ular asosan tibbiy maktablarda 
o'qiydigan lalabalar uchun yozilgan darsliklar edi. Y irik olimlar 
tibbiyotning hamma sohalarini o ‘z ichiga olgan katta ilmiy asarlar 
ham yaratdilar. Masalan, Abu Ali ibn Sino tomonidan yaratilgan 
«Tib qonunlari kitobi», Ismoil Juijoniy tomonidan yaratilgan 
«Xorazm shohi xazinasi* shunday asarlar edi.
Biz yuqorida aytibo'tganimizdek, hoziigi 0 ‘zbekiston hududida 
0 ‘ita asrlarda bir necha yirik davlatlar mavjud bo‘lgan. Ularda tibbiyol 
yaxshi rivojlangan edi. Shulardan biri qadimgi Xorazm davlatidir.