T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

Zidentopning  (1936-yilda  tug‘ilgan)  fikricha,  ma’naviy  tenglikka  doir 
xristian ta’limoti  Yevropada fuqarolik jamiyatini yaratdi.  Islom dini  ham 
xristianlik  singari  universiallik  xususiyatiga  egadir.  Ammo  islom  dini 
faqat  Xudoga  itoat  etishda  tenglikka  e’tibor  qaratsa,  xristianlik  Xudo 
oldidagi teng erkinlikni targ‘ib qiladi.
L.Zidentop  “hokimiyatning  nisbiy  ochiqligi,  uni  deyarli  hech 
narsani  o‘zgartirmaydigan  rasmiyatchilikka  asoslangan  o‘zaro  bir-birini 
tiyib turish va muvozanat tizimi”ni tanqid qiladi. “Fransiya davlat modeli 
boshqa mamlakatlarga nisbatan oson  eksport qilinishi  mumkin,  negaki  u 
kamroq  cheklovlar  bilan  qarorlar  qabul  qilishning  markazlashgan 
mexanizmini  faqat  rasmiylashtirishga  qaratilgan.  Mazkur  modelning 
mazmun-mohiyati  hokimiyatdir”.  L.Zidentopning  fikricha,  bu  borada 
“hokimiyatni  bo‘lib-bo‘lib joylashtiradigan,  bir-birini  o ‘zaro  tiyib  turish 
va  muvozanatda  faoliyat  yuritish  tizimiga  ega  bo‘lgan  muxtor  Yevropa 
vakillik  demokratiyasi  hozirgi  davrda  muhim  ahamiyatga  molik 
masalaga aylanishi lozim”.
Germaniyalik taniqli  sotsiolog va faylasuf, Myunxen universiteti va 
London  iqtisodiyot  maktabi  professori,  “releksiv  modemizatsiya”  va 
“tavakkalchilik  jamiyati”  konsepsiyasi  muallifi  Ulrix  Bek  (1944-yilda
54

---

tug'ilgan)  o‘rta  sinf  bilan  fuqarolik  jamiyatining  o‘zini  o‘zi  tashkil 
etishining  o ‘zaro  uzviy  bogMiqligi  haqida  so‘z  yuritib,521  shunday  deb 
yozadi:  “Faqat  uy-joyi,  doimiy  ishonchli  ishi  va  kelajagi  moddiy 
ta’minlanadigan  odamlargina  demokratik  qadriyatlami  o'zlashtirish  va 
demokratiyaga hayot bag'ishlashga qodir fuqarolar hisoblanadi”.
Zamonaviy tranzitologiyaning (o‘tish  davri  nazariyasi) yirik vakili, 
amerikalik  iqtisodchi,  Garvard  xalqaro  taraqqiyot  instituti  direktori, 
Harvard  Universitetining  professori  Jeffri  Saks  fuqarolik  jamiyatining 
shakllanishi  uchun asosiy sa b ab la r- bu jug'rofiy joylashuv  xususiyatlari 
yoki 
qandaydir  tarkibiy 
sharoitlar 
emas, 
balki, 
sobiq 
SSSR 
parchalanganidan  keyin  paydo  bo‘lgan  qator  davlatlar,  xususan, 
Rossiyaning chuqur tizimli inqirozidir,  deb ta’kidlaydi.
J.Saks  fuqarolik  jamiyatini  shakllantirish  uchun  yuqori  sifatli 
ta’lim,  sogMiqni  saqlash  va  yaxshi  ovqatlanishni  qo‘llab-quwatlash 
bo‘yicha  kuchli  va  samarali  dasturlar  zarurligini  yoqlaydi.  Uning 
fikricha, 
bulaming 
barchasi  -   dastlab 
Skandinaviya  davlatlari 
o'zlashtirgan  “sotsial  demokratiya”  falsafasining  dohiyona  g‘oyasini 
amalga  oshirish  natijasidir.  Bu  g‘oya  ham  oddiy,  ham  kuchlidir:  barcha 
odamlar  yaxshi  yashash  imkoniyatiga  ega  bo‘lishga  munosibdir  va 
jamiyat  ulaming  har  biriga  bu  g'oyani  ro'yobga  chiqarishga  yordam 
berishi  lozim.  Eng  muhimi,  jamiyat  oilalar  sog'lom  boMishi,  to‘yib 
ovqatlanishi  va  o'qimishli  bolalami  voyaga  yetkazishi  uchun  ularga 
yordam berish kerak.
AQSH olimi  S.Xantington “demokratlashtirish  g'arblashtirish  bilan 
ziddiyatga  kirishadi”,  -   deb  o‘z  fikrini  ilgari  surib,  u  quyidagilami 
yozadi:  demokratiya,  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra,  kosmopolitlashuvga  emas, 
balki  mahalliy manfaatlami himoya qiladigan jarayon  hisoblanadi.  G‘arb 
olamiga  mansub  bo'lmagan  jamiyatlardagi  siyosatchilar  g'arbona 
g‘oyalarga xayrixoh  ekanini  ochiq  namoyish qilgan taqdirda saylovlarda 
g‘olib  chiqmaydi.  Saylovoldi  poygalari,  odatda,  ulami  eng  ommaviy 
milliy  qadriyatlarga murojaat qilishga  majbur etadi  va  bu  narsalar etnik, 
milliy va diniy masalalar bilan chambarchas bogMiqdir.
“Amerikalik 
odam 
davlat 
qurilishi 
muammolari 
borasida 
o'ylaganida,  uning  diqqat-e’tibori  boshqaruv  organlari  va  hokimiyatni 
mustahkamlashga  emas,  balki  hokimiyatni  cheklash  va  taqsimlashga 
qaratiladi”,  -   deb  yozadi  S.Xantington.  AQSH  jamiyati  boshqaruv 
tizimini  ishlab  chiqishga buyurtma olgan holda,  u Konstitutsiya,  huquqiy 
qonunlar  loyihalari,  hokimiyatning  bo'linishi,  nazorat  etish  va  o'zaro 
muvozanatlar  tizimi, 
federalizm, 
doimiy  saylovlar,  partiyalararo
55

---

kurashlar  kabi  davlat hokimiyatini  cheklashning ajoyib vositalarini taklif 
qiladi.  Mashhur  ingliz  faylasufi  Jon  Lokk  bilan  bog‘liq  bo'lgan  lokkcha 
siyosiy  falsafaga  sodiq  bu  amerikalik  olim  shu  qadar  davlatga  qarshi 
chiqadiki,  go‘yoki  davlat  uning  uchun  hokimiyatni  cheklash  vositasidir. 
Hokimiyat  va  tuzumni  imkon  qadar  mustahkamlaydigan  siyosiy  tizimni 
ishlab  chiqish  zarur  bo‘lganda  S.Xantington 
qarashlari  keraksiz 
safsataga aylanadi.  U  butun  hayotida bitta qolipdagi  qarashga amal  qildi: 
davlat  tizimi  erkin  va  adolatli 
saylovlarga  asoslanishi 
kerak.
S.Xantington  hokimiyat  va  fuqarolik  jamiyati  o ‘rtasidagi  o‘zaro 
munosabat  haqida  quyidagilami  yozadi:  “Qo‘shma Shtatlarda  hokimiyat 
arxitektorlari  inson 
his 
etish  mumkin  bo‘lgan,  ammo  ko‘zga 
ko‘rinmaydigan  kuchni  yaratishi  lozim.  Hokimiyat  panada  turganda 
kuchli boMadi, quyosh nurlari paydo boMganida esa  g‘oyib boMadi”.
Umuman, 
hozirgi 
zamon 
ilg‘or 
demokratik 
mamlakatlar 
jamiyatshunos  olimlarining  fuqarolik  jamiyati  to‘g‘risidagi  nazariy 
qarashlari  bir  tizimga  keltirilsa,  u  holda  fuqarolik  jamiyati  va  bu 
jamiyatdagi  iqtisodiy,  ijtimoiy,  oilaviy,  milliy,  ma’naviy,  axloqiy,  diniy, 
ishlab  chiqarish,  shaxsiy  va  nodavlat  munosabatlar  majmuasi  boMib, 
erkin  individlar, 
ixtiyoriy 
ravishda  shakllangan  tashkilotlar  va 
fuqarolaming  turli  organlar  tazyiqlari,  araiashishlari  yoki  bir  qolipga 
solishlaridan  qonunlar  vositasida  himoyalangan  jamiyatidir,  unda 
o'zligini  namoyon  qila  olishlari  uchun  barcha  imkoniyatlarga  ega 
boMadilar.