T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

2.  Saylovlaming demokratik prinsiplari
Demokratik  saylovlami  vakillik  mexanizmi  sifatida  amal  qilishini 
betakror  qadriyatga  aylantirgan,  umume’tirof  etgan  qator  prinsiplar 
mavjud.  Bu  prinsiplar saylov  qonunchiligida o 'z   ifodasini  topadi  va ular 
muhim  inson  huquqlaridan  biri  bo'lgan  -   saylash  huquqi  yoki  ovoz 
berish huquqini ta’minlaydi.
Parlament 
demokratiyasiga 
asoslangan 
konstitutsiyaviy 
mamlakatlarda,  aw alo,  vakillik  organlarini  saylanish  prinsipi  va  ulami 
shakllantirishdagi  xalqning  hech  bir  bo'linmas  huquqi  har  tomonlama 
mustahkamlanadi. 
Bu 
mamlakatlar 
konstitutsiyalarida, 
odatda,
136

---

saylovlaming  umumiyligi  prinsipi  mazmuni  ochib  beriladi.  Umumiylik 
prinsipi  barcha  aholini  saylovchi  sifatidagi  faol  huquqi,  hokimiyat 
organlariga saylanish uchun saylovlarda nomzod sifatidagi  passiv saylov 
huquqini anglatadi.
Bundan  mustasnolik  bir  qancha  senzlar  bilan  chegaralangan: 
balog'atga  yetmaganlaming  yoshi,  nomzodlaming  yoshi  sal  kattaroq 
bo‘lishi;  sud  qarori  bilan  mustahkamlangan  saylovlarda  ishtirok  etish 
qobiliyatiga ega boMmagan ruhiy  kasal  fuqarolar.  Shuningdek,  ma’naviy 
senzlar  ham  mavjuddir:  sud  qarori  bilan  ozodlikdan  mahrum  etilgan 
shaxslar  huquqi  ham  cheklanadi.  Umume’tirof  etilgan  qoidalardan 
tashqari  boshqa  senzlami  o‘matish  saylovlaming  umumiylik  prinsipini 
cheklaydi  yoki  uni to‘g‘ridan to‘g‘ri buzadi.
Sobiq  ittifoq  qonunchiligiga  binoan  ma’lum  sinflar  va  ijtimoiy 
tabaqalar  saylov  faolligini  cheklovchi  qator  toifaviy  -   sinfiy  senzlar 
mavjud  edi.  Ulaming  ro'yxati  va  mazmuni  davlat  rivojlanishining  turli 
bosqichlarida tez-tez o'zgarib turdi.
Jinsiy  senz  uzoq  davrlar  ayollaming  saylovlardagi  ishtirokini 
cheklab  keldi  (ba’zi  musulmon  mamlakatlarida  hozirga  qadar  bu  kabi 
senz saqlanib qolmoqda).  Mulkiy senz esa kambag'al  fuqarolar faolligini 
hamon 
cheklamoqda. 
Qator 
mamlakatlarda 
oMroqlik 
senzi 
migrantlaming  saylov  okrugida  saylash  va  saylanish  huquqini  bir  necha 
yillar davomida cheklaydi.
Hozirgi  davr  demokratik  saylovlar prinsiplaridan  biri  -   teng  saylov 
huquqi  hisoblanadi.  Uning  amaldagi  ifodasi  shundan  iboratki,  qonun 
chiqaruvchi  organga  har  bir  deputat  deyarli  teng  miqdordagi  fuqarolar 
vakili  hisoblanadi,  shuningdek,  har  bir  saylovchi  umumiy  saylov 
qarorlariga  bir  xilda  ta’sir  etish  darajalariga  ega  boMadi.  Bu  prinsipga 
amal  qilishning o‘ziga yarasha qiyinchiliklari  mavjud.  Mazkur prinsipga 
amal qilish saylov okruglari chegaralarini to‘g‘ri belgilash bilan bogMiq.
Teng  saylov  huquqi  prinsipi  yana  bir qancha muhim talablarga  itoat 
etishni  taqozo  etadi:  nomzodlar  ko'rsatish  davrida  ular  uchun  teng 
imkoniyatlar 
yaratish, 
nomzodlami 
qoMlab-quwatlash 
uchun 
yigMladigan  ovozlami  va  saylovoldi  targMbotlari  imkoniyatlarining 
tengligi.  Shuningdek,  nomzodlaming  moddiy  imkoniyatlari  turlicha 
ekanligi 
va 
ulaming 
bu 
imkoniyatlaridan 
qanday 
darajada 
foydalanishlarini  nazorat qilish mushkul  ish ekanligiga e’tibor berilsa, bu 
yo'nalishda  tenglikni 
ta’minlash 
ko‘plab  muammolaming  kelib 
chiqishiga  sabab  boMadi.  Shuning  uchun  ham  aksariyat  mamlakatlarda 
nomzodlar  moddiy  shart-sharoitlari  tengligini  ta’minlash  uchun  saylov
137

---

kampaniyalarini davlat tomonidan moliyalashtirishga amal qilinadi.
Demokratik  saylovlaming  yana  bir  mezonlaridan  bin  -   saylovlami 
to‘g‘ridan to‘g‘ri  o‘tkazish  prinsipi  hisoblanadi.  Parlarnent demokratiyasi 
rivojlangan  mamlakatlaming ko‘pchiligida saylovchilar to‘g‘ridan to‘g‘ri 
(delegatlar  yoki  vakillar  vositasisiz)  prezident,  parlarnent  va  boshqa 
siyosiy  hokimiyat  organlarini  saylaydilar.  Shu  bilan  birga,  ba’zan  oz 
sonli  maxsus  saylovchilar  saylov  okrugidagi  yoki  mamlakatdagi  barcha 
saylovchilar  irodasini  ifoda etishi  asosida  saylaydigan  shaklan  bilvosita, 
mazmunan  bevosita  saylovlar  ham  amaliyotda  uchrab  turadi.  Bu  kabi 
shaklan  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  boMmagan  saylovlar  AQSH  prezidentini 
saylashda  qoMlaniladi.  Lekin  bu  saylovlar  mamlakatdagi  barcha 
saylovchilar  qarorini  ozchilik  maxsus  saylovchilar  tomonidan  hech  bir 
o‘zgarishlarsiz  bajarish  asosida  ro‘y  berishi  e’tiborga  olinsa,  u  ham 
to‘g‘ridan to‘g‘ri saylovlardan kam farq qiladi.
Ilgarilari  bilvosita  saylovlami  ko'plab  qoMlash  natijasida  saylov 
jarayonlaridagi  demokratik  mazmun  kamayib  ketgan  edi.  A w alo,  bu 
kabi  saylovlami  qoMlash saylovchilar sonini kamaytirib,  har bir fuqaroni 
saylovlarda  ishtirok  etishiga  imkoniyatlar qoldirmas edi.  Shuningdek,  bu 
saylovlarda  ishtirok  etishni  istamaydigan  saylovchilar  soni  ham  yildan 
yilga  ko‘payib  bordi.  Nomzodlar  va  ulaming  dasturlariga  nisbatan 
e ’tiborsizlik  paydo  bo‘ldi.  Shu  bilan  birga,  bilvosita  saylovlar  siyosiy 
kuchlar 
o'rtasidagi 
kuchlar 
joylashuvini 
doimo 
soxtalashtirib, 
saylovchilami  erkin  tanlash  huquqlarini  buzib  keldi.  To‘g‘ridan  to‘g‘ri 
saylovlar  esa  barcha  saylovchilami  ovoz  berishda  ishtirok  etishiga 
imkoniyatlar yaratib,  saylov  kampaniyasini  legitimlik asosida  kechishini 
ta’minlab kelmoqda.
Demokratik  saylovlaming  yana  bir  muhim  prinsiplaridan  biri 
musobaqadoshlik  yoki  o‘zaro  raqobatdoshlik  hisoblanadi.  Ya’ni  u 
saylovlarda  turli  xil  ijtimoiy  guruhlar  yoki  qatlamlar  manfaatlarini 
ifodalovchi  turli  partiyalar  va  nomzodlami  ishtirok  etishini  anglatadi. 
Siyosiy  partiyalar  turli  xil  mafkura  va  turli  ijtimoiy  qatlamlar  siyosiy 
manfaatlari  asosida  saylovlarga  barcha  toifadagi  fuqarolami  jalb  qilish 
imkoniyatlariga  egadir.  Ko‘ppartiyaviylik  asosidagi  raqobatdoshlik 
demokratiya  rivojlangan  mamlakatlar  uchun  xos  bo‘lib,  u  turli  ijtimoiy 
manfaatlami  tinch  musabaqalashuv  asosida  ifodalashni  ta’minlab, 
jamiyatning  ijtimoiy-siyosiy  barqarorligiga  katta  hissa  qo‘shadi.  Shu 
bilan  birga,  raqobatdoshlik  asosidagi  saylovlar  turli  o ‘zaro  ijtimoiy 
mojarolaming ham tinch yo‘l bilan barham topishiga imkoniyat yaratadi.
Barcha demokratik mamlakatlar tomonidan tan olingan prinsiplardan
138

---

yana  biri  -   yashirin  ovoz  berish  hisoblanadi.  Saylovlarda  yashirin  ovoz 
berish natijasida saylovchiga tashqaridan tazyiq  yoki  ta’sir o‘tkazishning 
oldi  olinadi,  har  bir  saylovchining  erkin  boMishi,  o‘z  xohish-ixtiyorini 
amalga  oshirishi  uchun  imkoniyatlar  yaratiladi.  Shuningdek,  saylovlar 
o‘tkazishdagi  yana  bir  demokratik  prinsip  -   saylovlar  ustidan  xalq 
nazoratini 
amalga 
oshirish 
hisoblanadi. 
Shuningdek, 
saylovlar 
kampaniyalarida milliy va xorijiy kuzatuvchilaming ishtirok etishi  saylov 
o ‘tkazilayotgan davlatning obro‘-e’tiborini oshiradi.
Demokratik  mamlakatlardagi  saylovlar  o'tkazish  prinsiplaridan  biri
-   saylovlaming  erkinligi  va  ularda  fuqarolaming  ishtirok  etishining 
ixtiyoriyligi  hisoblanadi.  Bu  prinsipning  mohiyati  shundaki,  hech  kim 
fuqaroning  saylovda  erkin  o ‘z  xohishini  bildirishiga  yoki  saylovda 
ishtirok etishi va etmasligiga ta’sir o‘tkaza olmaydi.
Demokratik  saylovlaming  yana  bir  prinsipi  -   nomzodlaming 
saylovoldi  kurashi  uchun  teng  imkoniyatlar  yaratishdir.  Bu  prinsip 
nomzodlardagi  turli  moddiy  yoki  siyosiy  imkoniyatlar  ulaming 
ba’zilariga  ustunliklar  va  imtiyozlar  yaratilishini  oldini  olib,  barcha 
nomzodlar  uchun  teng  imkoniyatlar  yaratadi.  Shuningdek,  yana  bir 
prinsip  -   saylovlami  boshqa  muddatlarga  ko‘chirish  yoki  uni  bekor 
qilishga  yo‘l  qo'ymaslik  maqsadidagi  saylovlar  muddatini  cheklash 
prinsipi  hisoblanadi.  Chunki  saylovlami  o‘tkazish  muddati  ayrim siyosiy 
kuchlar xohishiga bogMiq boMsa, saylovlar o‘z qadr-qimmatini yo'qotishi 
turgan  gap. 
Saylovlami 
aniq 
bir  xil  muddatlarda  o'tkazilishi 
saylovchi laming 
o‘z 
manfaatlari 
asosida 
hokimiyat 
organlarini 
o‘zgartirib turishiga keng imkoniyatlar yaratib beradi.
Demokratik  saylovlar  tamoyillari  va  bu  sohada  shakllangan 
qadriyatlami  tahlil  etish  natijasida  fuqarolik  jamiyatining  muhim 
jihatlaridan  biri  bo'lgan  -   fuqarolaming  siyosiy  jarayonlardagi 
ishtirokining  nechogMik  ahamiyat  kasb  etishiga  doir  xulosalar 
shakllanadi. 
BMTning 
“Inson 
huquqlarining 
umumjahon 
deklaratsiyasi”da  ifodalangan  “xalq  irodasi  hukumat  hokimiyatining 
asosi boMishi  kerak”, degan demokratik qoida asosan saylovlar vositasida 
amalga  oshirilib,  unda  jamiyat  a’zolarining  xohish-istaklari  asosida 
siyosiy  hokimiyatning  shakllanishi  ro‘y  beradi.  Ana  shu  qoidani 
amaliyotda  qoMlash  natijasidagina  fuqarolik  jamiyatining  hokimiyat 
organlari  faoliyatini  nazorat  qilishlari  uchun  shart-sharoitlar  yaratiladi. 
Shuningdek,  demokratik saylovlar  fuqarolik jamiyati tarkibidagi  ijtimoiy 
qatlamlar  va  guruhlaming  manfaatlarini  barq  urishiga,  bu  manfaatlar 
qutqusi  asosida  siyosiy  jarayonlarda  faol  ishtirok  etishiga  zamin
139

---

tayyorlaydi.  Umuman  olganda,  saylovlaming  erkin  va  adolatli  o‘tishi 
fuqarolik  jamiyatining  rivojlanish 
darajasini 
bildiradi 
va  unga 
yashovchanlik qobiliyatini baxsh etadi.