T. N. Xojiyev 0 ‘zMUo'qituvchisi

partiyaga  ovoz  beradigan  saylovchilardir.  Masalan,  sotsial-demokratik 
partiyalar  elektorati  asosan  ishchilar,  ziyolilar,  xizmatchilar,  mayda 
mulkdorlardan  iboratdir.  AQSH  Demokratik  partiyasi  elektoratini, 
odatda,  ko‘proq  mamlakatning rangli  aholisi  tashkil  etadi.  Bir saylovdan 
keyingi  saylovgacha  u  yoki  bu  partiyaning  elektorati  soni  va  sifati 
jihatlaridan  o‘zgarib  turishi  mumkin.  Masalan,  Buyuk  Britaniyada 
Leyboristlar partiyasi  Liberallar partiyasini  ikkipartiyaviy  tizimdan  siqib 
chiqarganidan  keyin  leyboristlar  elektorati  liberallar  hisobiga  sezilarli 
darajada ko‘paydi.
Hozirgi  zamon  davlatlarida  ovoz  berish  nafaqat  fuqarolik  huquqi, 
balki  fuqarolik  majburiyati  hamdir.  Ba’zi  mamlakatlarda  saylovda 
qatnashmaganlik  uchun  ham  jazo  choralari  belgilangan.  Masalan, 
Belgiya,  Niderlandiya,  Avstraliya  kabi  mamlakatlarda jarima  to'lanadi. 
Pokistonda  esa  hattoki  qamoq  jazosi  ham  qoMlaniladi.  Ayrim 
mamlakatlarda esa “to‘polonlami  oldini  olish”  maqsadlarida ovoz  berish 
uchun  har  bir  saylov  okrugi  bo‘yicha  mavjud  nomzodlar  soni  ancha 
chegaralangan.
Ovoz  berish  yakunlari  bo‘yicha  saylovlar  natijalarini  aniqlash, 
asosan,  ikkita  katta  saylov  tizimi  asosida  kechadi:  majoritar  va 
proporsional tizimlar.  Majoritar tizimda nomzod yoki nomzodlar ro'yxati 
qonunda  belgilanganidek,  eng  ko‘p  ovoz  olgandagina  u  yoki  bu 
saylanadigan  vakillik  organiga  saylangan,  deb  hisoblanishi  bilan 
tavsiflanadi.  Ko‘pchilik  ovoz  olish  ham  har  xil  bo'ladi.  Mutlaq 
ko'pchilikni  (50%+l  ovoz)  talab etuvchi  saylov tizimlari  ham uchraydi.

---

Bunday  tizim,  jumladan,  Avstraliyada  amal  qiladi.  Majoritar  tizimdagi 
saylovlarda  muayyan  ko‘pchilikning  o‘z  raqiblariga  nisbatan  ko‘proq 
ovoz olishi  ular nomzodining g'alaba qilganligini bildiradi.  Bu kabi holat 
“marraga  birinchi  kelganlar  tizimi”,  deb  ham  ataladi.  Hozirgi  vaqtda 
bunday  tizim  AQSH,  {Canada,  Buyuk  Britaniya,  Yangi  Zelandiya  kabi 
mamlakatlarda qoMlanilmoqda.  Ba’zan  birdaniga majoritar tizimning ikki 
xil  ko‘rinishi  ham  qo‘llaniladi.  Masalan,  Fransiyada  parlamentga 
deputatlar  saylashning  birinchi  bosqichida  mutlaq  ko'pchilikning  ovoz 
olish  tizimiga 
amal 
qilinsa, 
ikkinchi 
bosqichda  esa  nisbatan 
ko‘pchilikning ovoz olish tizimi qoMlaniladi.
Saylovning  proporsional  tizimida  berilgan  ovozlaming  miqdoridan 
kelib  chiqib,  barcha  mandatlaming  ana  shu  berilgan  ovozlar  o‘rtasida 
aniq  proporsional  taqsimlanishi  ro‘y  beradi.  Bu  tizim  hozirgi  zamonda 
ancha  keng  tarqalgan.  Masalan,  G ‘arbiy  Yevropa,  Yaponiya,  Lotin 
Amerikasi  mamlakatlarida  saylovlar  ko'pincha  proporsional  tizimda 
o‘tkaziladi.  Shuningdek,  bu  tizim  Belgiya,  Shvetsiya  va  boshqa  ko‘p 
mamlakatlar uchun ham xosdir.
Proporsional  tizim  ikki  xil  ko‘rinishga ega:  birinchisi,  umumdavlat 
darajasidagi  proporsional  saylov  tizimi  (saylovchilar  butun  mamlakat 
doirasida  siyosiy  partiyalar uchun  ovoz  beradilar,  unda  saylov  okruglari 
belgilanmaydi);  ikkinchisi,  ko‘p  mandatli  okruglarga  asoslangan 
proporsional  saylov  tizimi  (deputatlik  mandatlari  partiyalaming  saylov 
okruglariga nisbatan ta’siri asosida taqsimlanadi).
Majoritar  va  proporsional  tizimlar  o‘zining  ham  yutuq,  ham 
kamchiliklariga egadir.  Majoritar tizimning ijobiy xususiyatlari shundaki, 
unda  samarali  faoliyat  yurituvchi  va  barqaror  hukumatni  shakllantirish 
imkoniyati  borligi  bilan  izohlash mumkin.  Shuningdek,  u katta va yaxshi 
uyushtirilgan  siyosiy  partiyalar  uchun  saylovlami  muvafTaqiyatli 
o‘tkazish imkoniyatlarini beradi.
Majoritar  tizimning  asosiy  kamchiliklari  quyidagi lardir:  mamlakat 
saylovchilarining  ko'pchilik  qismi  (ba’zan  50%  ga  yaqin)  hokimiyat 
organlarida  o ‘z  vakillariga  ega  boMmay  qoladi;  saylovlarda o ‘z  raqibiga 
nisbatan  kam  ovoz  olgan  partiya  parlamentda  ko'pchilik  deputatlik 
o'rinlarga  ega  boMib  qolishi  mumkin;  saylovlarda  bir  xil  yoki  bir-biriga 
yaqin  miqdorda  ovoz  olgan  ikkita  partiya  hokimiyat  organida  bir  xil 
boMmagan  miqdordagi  nomzodlami  saylanishiga erishadilar (ba’zan, o ‘z 
raqibiga  nisbatan  ko‘p  ovoz  olgan  partiya  bitta  ham  mandatga  ega 
boMmasligini  kuzatish  mumkin).  Shunday qilib,  majoritar tizim biron-bir