Т и а ш ш назарияси ва амадиёти мухаммад хдкимов, Мухторали зокиров



Download 5,1 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/138
Sana25.02.2022
Hajmi5,1 Mb.
#285709
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   138
Bog'liq
тил назарияси ва амалиёти. ҳакимов м, зокиров м, зокирова с, ғозиева м

ТИЛШУНОСЛИК ВА КИМЁ
Лингвистика кимё фани коидалари билан хам узаро хамкорлик 
килади. Шу нуктаи назардан лингвистик бирликлар уртасидаги 
парадигматик хамда синтагматик муносабатнинг шаклланишида 
кимёга дахлдор булган тадкикотлар, тушунчалар ёки методлар 
кумакка келади. Бизга маълумки, кимё йуналишида валентлик 
назариясига дахлдор ходисалар моддалар бирикуви жараёнида юз 
берадиган ходисаларни тадкик килади. Бир модцанинг иккинчи бир 
моддага кушилиши натижасида хосил буладиган янги модданинг 
структур элементлари тадкик этилади. Тилшунослик сохасида хам 
киши хотирасида мавжуд булган парадигматик бирликларнинг 
нуткий жараёндаги синтагматикаси кимёдаги валентлик назарияси 
асосида бошкарилади.
Парадигматика элементлари бир-бири билан бирикиш жара­
ёнида узлари бажарадиган функционал хусусиятлари базасида 
дифференциацияланади ва бирикиш жараёни юз беради. Натижада 
парадигматик бирликлар структурасида мавжуд булган денотатив 
маъно базасида янги коннотатив маънолар шаклланади. Бу гуёки 
кимёдаги бир модда билан иккинчи бир модданинг бирикишига 
ухшайди. Масалан, «бахтиёр гадолар» бирикмасида ноодатий 
богланиш жараёни руй берган булса-да, жумланинг хам мантикий, 
хам грамматик жихатдан тугрилиги кузга ташланади. Аслида 
эса, гадо деган суз билан бахтиёр деган сузнинг богланиш 
имкониятлари мавжуд эмасдек туюлади. Профессор Низомиддин 
Махмудов узининг «Суз эстетикаси» номли китобида «Ёлгончи 
фаришталар» асаридан бир жумлани келтиради: «Бу училичше 
дегани зур нарса. У ерда бепул овкат берилади, бепул кийим-бош 
берилади, бепул стипендия берилади». Ушбу жумлада сузларнинг 
узаро бирикишида ноодатий холат, номантикий богланиш бордек 
туюлади. Бирок валентлик назарияси ва парадигматика коидалари 
асосида «бепул стипендия» каби аналогик богланиш хамда унинг 
идроки мувафаккиятли амалга оширилган.
Мантикан олганда, бундай модель асосида сузларнинг узаро 
бирикиши мумкин эмас. Жумла таркибидаги булакларда аналогик 
парадигма мавжуд булганлиги учун ноодатий бирикишда мавжуд
45


коидалардан 
чекинилган. 
Сузларнинг 
вгшентлик 
назарияси 
асосида узаро бирикиши натижасида лексик-семантик валентлик 
тушунчаси шаклланади. Масалан, бошинг иитайдими ва калланг 
игилайдими бирикувларида тугри кулланштган суз шакли, аксинча, 
нотугри кулланилган шаклга нисбатан ноодатий богланиш 
холатини содир этади. Бу эса денотатив сгруктуранинг илмий 
тахлили билан боглик. Бош сузида фикрлаш семаси, калла сузида 
эса фикрламаслик семаси мавжуд. Бу маънолар сузлар бирикувйда 
сузловчининг коммуникатив нияти бошкаруви асосида узаро хам 
парадигматик, хам синтагматик жихатдан муносабатга киришади. 
Лексик-семантик валентлик деган тушунча мана шу ходисалар 
тахлилида юз беради. Агар тилда бундай коида мавжуд булса, уни 
лингвистиканинг бошка сохаларига хам татбик килиш мумкин.
Синтактик валентлик назарияси, грамматик валентлик назарияси 
каби тушунчалар хам шу асосда шаклланади. Тилдаги сузлар 
лексик ёки грамматик маънодаги умумий ёхуд ухшаш белгилари 
билан маълум типларга булинади. Сузлар уртасидаги алокалар 
маълум ухшашлик ва тематик алокадорлик муносабати асосда 
амалга ошади. Масалан, гапирмоц, сузламонайтмоц, пичирламоц 
кишиларнинг тушунчасида 
семантик 
структура 
жихатидан 
ухшашлик алокаси асосида бир лексик-семантик гурухни ташкил 
килади. Куп маъноли сузлар бир вактнинг узида бир канча лексик- 
семантик ва тематик гурухларга тегишли булиши мумкинлиги билан 
ажралиб туради. Лугавий бирликларнинг ухшашлик асосидаги 
эмик белгилари ва улар уртасидаги синтагматик муносабат 
тилда валентлик деб юритилади. Лексик-семантик, синтактик 
ва грамматик валенглик назариялари шу сатх бирликларининг 
парадигматик белгилар асосида ухшашликларга эга булиши оркали 
юз беради. Валентлик назариясининг асоси лингвистик бирликлар 
уртасидаги узаро бирикувдаги ассоциатив ухшашлик ва ассоциатив 
фаркланиш тушунчалари билан изохланади. Бу назариядан урни 
билан тилшуносликнинг барча коидаларида фойдаланиш мумкин.
Маълумки, суз алохида олинганда алока воситаси булолмайди. 
Унинг функциялари нутк жараёнида юзага чикади. Бу эса уз- 
узидан сузларнинг узаро бирикув табиати билан боглик булади. 
Суз маъноси лексик-семантик ва мантикий-семантик катламлардан
46


иборат булади. Мантикий-семантик катламга тегишли булган 
компонентлар суз маъносининг лексик-грамматик ва синтагматик 
структурасини белгилайди, Буни урганишда суз валентлигини 
аниклашнинг ахамияти катта.
Сузларнинг 
бошка 
бирликлар 
билан 
бирикишида 
суз 
маъноларининг ахамияти катта. Масалан, мевали, зилол, дарахт, 
сув сузларини атрибутив усулда бириктирадиган булсак, мевали 
дарахт хамда зилол сув бирикмаларики хосил килишимиз 
мумкин. Мевали сув ва зилол дарахт бирикмасини тузсак хам, 
грамматик бирикув конуни бузилмайди, бирок сузларни факат 
фамматик коидалар асосидагина бириктириб булмайди. Нутк 
жараёнида сузларнинг бир-бирига бирикиб келишида нограмматик 
омилларнинг роли хам каттадир. Шунингдек, сузларнинг ясовчи 
кушимчалар кабул килиши хакида хам шу фикрларни айтиш 
мумкин. Гул+истон - гулистон, тош+лоц - тошлок дейиш тугри, 
лекин гуллоц, тошистон деб булмайди. Демак, нутвда сузларнинг 
бошка сузларга бирикувида хам, уларнинг ясовчи кушимча кабул 
килишидахам сайлаш элементи (хусусияти) бор. Сузлар грамматик 
модель такозо этган кушимчалардан факат узига кераклиларинигина 
кабул килади. Бу хусусият суз валентлиги дейилади15.
В алент лик сузнинг бошка элементлар билан синтактик 
алокага кириша олиш имкониятидир. Валентлик купгина олимлар 
томонидан тил бирликларининг узаро бирикиш имконияти сифатида 
тан олинган булса-да, бир-биридан фарк киладиган талкинлар хам 
мавжуд. Валентлик назарияси билан боглик масалалар нафакат 
тилшунослик сохасида, балки мантик, психология, эстетика 
сохаларида хам кулланилади. И.Р.Гальперин суз валентлигини 
кимёвий элемент хоссалари билан киёслайди: кимёвий элементлар 
,\ам баъзи элементлар билан бирика олиш имкониятига эга, баъзи- 
лари билан эса бирика олмайди16. И.Г.Ольшанский, С.Д.Кацнель- 
сон, В.Г.Адмони, Б.А.Абрамов, И.Эрбен, Г.Хельбиг, Л.Теньер каби 
тилшунослар валентлик тушунчаси хакида узларининг турлича 
фикрларини айтиб утганлар. И.Кучкортоев суз маъноси — идеал

Download 5,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   138




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish