T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb

Miqdorning semantik maydoni

B.Yu.Gorodetskoyning (1969, 10 b.) ta’kidlashicha, semantik-tipologik tadqiqot til bilan tafakkur o‘rtasidagi munosabatni aniqlashda, tarjima nazariyasi va amaliyoti uchun, chet tillarini o‘rgatishda, ikki tilli lug‘atlarni tuzishda umumiy mezonlarni ishlab chiqishda, semantik maydonlarni tadqiq etish metodikasi uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Har bir til faqat formal farq qiluvchi o‘ziga xos sistemaga ega bo‘lmasdan, individual ma’no sistemasiga ham egadir. Bu universal xususiyat ingliz va rus tillariga ham xosdir.
Mazku tillar ko‘pgina semantik maydonlarga egaligi bilan ham ajralib turadi. Semantik maydon deganda inson tajribasining ma’lum sohasi bilan aloqador bo‘lgan ma’no birliklarinig yig‘indisi nazarda tutiladi. Ingliz va rus tillarida semantik maydonning umumiylik xususiyatlar bo‘lganidek, farqli tomonlari ham mavjud.
U yoki bu tilda semantik maydonning mavjud yoki mavjud emasligi ob’ektiv omillarning ta’siri, tasvirlanayotgan predmetlarning hamda voqea-hodisalarning sodir bo‘lsh yoki bo‘lmasligi bilan izohlanadi. Semantik maydonlar ichida ingliz va rus tillari uchun umumiy bo‘lgan miqdor semantik maydon farqlanadi.
Insonni mavjud ob’ektiv moddiy dunyo o‘rab turadi. Buni moddy dunyoda makon va zamonning cheksizligi, undagi harakatning tuganmas va abadiy ekanligini tan olmasdan tushunib bo‘lmaydi. Har qanday moddiy ob’ekt o‘z o‘lchamiga ega bo‘ladi, ya’ni u uzun yoki qisqa, keng yoki tor, baland yoki past bo‘ladi. Ushbu o‘lchamlarning birortasiga ega bo‘lmagan hech qanday ob’ekt mavjud emas. Har bir narsa, hodisa, predmet vaqt bilan bog‘liq xususiyatga ega: kelib chiqish payti, qancha vaqtdan beri mavjudligi, jarayonlarning qancha davom etganligi va hokazo.
Miqdor semantik maydon taqqoslanayotgan tillarda umumiy til vositalari – morfemalar, grammatik kategoriyalar, leksik va frazeologik birliklar yordamida namoyon bo‘ladi. Ingliz va rus tillarida miqdor tushunchasi morfema darajasida affikslar va o‘zaklar orqali ifodaladi:
unilateral трилогия
binocular двусложный
decimal макросфера
centigrade пятикратный
polyglot столик hillock облачко cloudlet книжка
streamlet девушка
birdie пятачок
fiver единомышленник
Yuqorida keltirilgan misollarga ko‘ra miqdoriy xususiyatlar morfemalar yordamida aniq va taxminiy ifodalanishi mumkin. Taqqoslanayotgan tillarda morfemalar yordamida aniqlik son bilan miqdorni bildiruvchi affikslarning qo‘shilishi orqali ifodalanadi: ingl. tripartite, bilateral, unilateral; rus. трилогия, двусложный, монолог. Taxminiy miqdorni bildiruvchi so‘zlar miqdorni bildirmaydigan affikslar yordamida ifodalandi: ingl. polysemy, Pan-American; rus. всесильный, микротекст va hokazo.
Ingliz va rus tillarida birlik (yakkalik) va ko‘plik ma’nolari son kategoriyasi shakllari orqali beriladi. Rus tilida otlarning kelishik qo‘shimchalari boy sistamsi ingliz tilidagi ko‘plikni ko‘rsatuvchi –(e)s suffikslariga qarama-qarshi qo‘yiladi. Rus tilida miqdorni ifodalovchi grammatik vosita sifatida son kategoriyasi ot, olmosh, fe’l va sifat kabi so‘z turkumlarida mavjuddir: rus. красный-красные, пишу-пишем, пишешь-пишите, книга-книги, мой-мои, твой-твои.
Ingliz tilida son kategoriyasi, asosan, otlarda (book-books, pen-pens), ba’zi olmoshlarda (one-ones, other-others, myself-ourselves, himself, herself-themselves) va fe’llarda (he studies-we study, he plays-they play, he has written-we have written, I am playing-you are playing) kuzatiladi.
Sifat darajalari ham miqdorni, gradatsiyani ifodalashning grammatik vositasi hisoblanadi (I.V.Arnold, 1959, 53 b.). Taqqoslaymiz: ingl. red-redder-the reddesr, important-more important-the most important; rus. выгодный-более выгодный-самый выгодный, плохо-хуже-худший.
Miqdor ma’nosi turli so‘z turkumlarida leksik vositakar orqali ham berilishi mumkin: ingl. twice,rus. дважды; ingl. ten, rus. десять; ingl. ton, rus. тонна.
Sonlar va o‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlar miqdor ma’nosini ifodalovchi universal vosita hisoblanadi. O‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlar amorf, diskrit bo‘lmagan, ya’ni ajralmas predmetlarning miqdoriy xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilsa, sonlar esa alohida mavjud bo‘la oladigan, diskrit predmetlarning miqdoriy xususiyatlarini ifodalash uchun qo‘llaniladi.
Ingliz va rus tillari uchun umumiy bo‘lgan hodisa bu o‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlarning aniq sonni ifodalash uchun ishlatilishidir. Twenty yards of silk; rus. десять пудов картофеля, семь мешков зерна. Lekin ushbu so‘zlar ba’zi birikmalarda taxminiy miqdor ma’nosini ifodab keladi: ingl. three or five of inches; rus. пять – шесть пудов яблок, несколько километров, добрых два гектара, тысячи миль. O‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlar son bilan, ba’zi olmoshlar bilan, aniqlik ma’nosini yo‘qotgan otlashgan sonlar bilan birikib kelganda taxminiy miqdor ma’nosini anglatadi. Bu yerda har ikkala til uchun umumiy hodisa - bu so‘zlarning ko‘p yoki kam ma’nolarini ifodalashidir: ingl. tons (of history), acres (of lace), ounce (of love), loads (of friends), a dram (of learning); rus. бочка мёду (а ложка дёгтя), (сам) с ноготок, (а борода) с локоток.
Yuqorida aytub o‘tilganidek, ingliz va rus tillarida o‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlar amorf, diskrit bo‘lmagan, ya’ni ajralmas predmetlarning miqdoriy xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilsa, sonlar esa alohida mavjud bo‘la oladigan, diskrit predmetlarning miqdoriy xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilishi bu ikkala xususiyatning biri ikkinchisidan keskin farq qilishini ko‘rsatadi.
Boshqa tomondan esa, o‘lchov birliklarini bildiruvchi so‘zlar kabi sonlar ham aniq va taxminiy ma’nolarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ingliz va rus tillari uchun izomorf bo‘lgan xususiyatlardan biri - bu sonlarning, asosan, aniqlik ma’nosini ifodalash uchun qo‘llanilishidir: ingl. two girls, three books, fourteen pencils; rus. триста лет, два города, три тополя. Lekin ba’zi hollarda bu so‘zlar taxminiy ma’no ham kasb etishi mumkin: ingl. a pound or two, two or three people, perhaps sixty thousand acres; rus. часа два, градусов пятадцать-двадцать, свыше двух тысяч чтудентов, лет под тридцать. Ko‘p yoki kam ma’nolari maqol va matallarda ham ifodalanishi mumkin: ingl. a sitch in time saves nine; four eyes see better (more) than two; rus. двум смертям не бывать, а одной не миновать; за двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь.
Один sonidan tashqari hamma miqdor sonlarining ko‘plikni ifodalashi taqqoslanayotgan tillar uchun universal bo‘lgan hodisadir: ingl. ten apples, two books, three girls; rus. два карандаша, четыре филма, семь деревьев.
Ushbu birikmalar har bir tilga xosdir. Ingliz tili birikmalarida ot grammatik va semantik markaz tashkil qilsa, rus tilida esa ot faqat semantik mustaqillikni saqlab qoladi. Grammatik juhatdan mustaqillik songa tegishlidir, chunki u otdan kerakli shaklni talab qiladi: rus. два студента, пять студентов.
Agar son birdan ortiq predmetni ifodalab kelsa, ingliz tilida otning shakli sonning shakliga bog‘liq bo‘lmaydi: ingl. three pens, four girls, ten tables. Bu iboralardagi sonlar many leksemasi bilan almashtirilishi mumkin.
Rus tilida son bilan aniqlanayotgan ot o‘rtasida boshqaruv va moslashuv aloqalari uchraydi. Rus tilida sonlar o‘zining tanlov xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi: rus. две книги – шесть книг.
Shunday qilib, ingliz ba rus tillariga har bir tilga xos bo‘lgan vositalar orqali ifodalanadigan ma’nolar sistemasi xosdir. Moddiy dunyoning yagonaligi, fikrlash jarayonining mosligi, emotsional idrok etish bir xilligi, tillar tuzilish mezonlarining universalligi konkret tillarning leksik-semantik sistemalarini qiyoslash uchun asos bo‘ladi.