T. Bushuy, F. Ruzikulov qiyosiy tipologiyaning dolzarb muammolari ma’ruzalar matni

Ma’ruza 2 

Nutqdagi fonemalar 

 

 

Reja 

1.  Nutqdagi tovushlar. 

2.  Akkomodatsiya. 

3.  Assimilyatsiya. 

4.  Bo‘g‘inning mohiyati. 

5.  Bo‘g‘in yasovchi unli fonemalar. 

6.  Bo‘g‘inning tuzilishi. 

Nutqda tovushlar bir-biriga ta’sir etib, artikulyatsiyada turli xil o‘zgarishlar keltirib chiqaradi.Har bir 

tilda  ushbu  turdagi  o‘zgarishlarni  amalga  oshiradigan  o‘z  qonunlari  mavjud.  Ulardan  asosiylari 

akkomodatsiya  (fonetik adaptatsiya) va assimilyatsiya (fonetik o‘xshatish) jarayonlarida amalga oshadi. 

Akkomodatsiya  unlilar  va  undoshlar  o‘rtasida  sodir  bo‘lib,  yonma-yon  kelgan  tovushlar 

artikulyatsiyasining  qisman  moslashuvi  bilan  belgilanadi.  Hozirgi  rus  tili,  masalan,  unlilarning  yuqori  darajada 

adaptatsiyalanish  xususiyatiga  ega  ekanligi  bilan  xarakterlanadi  (Taqqoslaymiz:    мал-мял,  рад-ряд,  лук-люк, 

мил-мыл).  Ingliz  tili  uchun  esa  adaptatsiyalanish  xususiyati  unchalik  xos  bo‘lmaganligi  sababli  o‘quvchilar 

ko‘pincha uni payqamaydilar. Masalan, [l]dan  oldin kelgan [e]ning  ancha  ochiq talaffuz qilinishi  –  [fel], [j]dan 

oldin kelgan [u:]ning talaffuzi– [nju:] sezilmaydi va hokazo. 

Assimilyatsiya  ikkita  unli  yoki  ikkita  undosh  o‘rtasida  sodir  bo‘ladi.  Assimilyatsiya  to‘liq  yoki 

qisman, regressiv yoki progressiv bo‘lishi mumkin. Assimilyatsiya hamma tillarga xos bo‘lsada, har bir tilda 

turlicha amalga oshiriladi. Qiyoslanayotgan tillarda assimilyatsiya ko‘proq undoshlar o‘rtasida sodir bo‘ladi. 

Ingliz tilida assimilyatsiyaning ikki turi ham faoldir: progressiv assimilyatsiya - what’s this [wots ðis], va 

regressiv  assimilyatsiya  –  newspaper  [nju:speipə].  Aytish  joizki,  undoshlarning  progressiv  assimilyatsiyasi 

ko‘proq uchraydi.  

Rus tilida esa, aksincha,  regressiv assimilyatsiya  ko‘p kuzatiladi. Ayniqsa  undoshlarning jaranglilik va 

jarangsizlik  xususiyatlariga  ko‘ra  assimilyatsiya  keng  tarqalgan.  Masalan:  rus.сдал  [здал],  под  стулом  [пат 

стулъм], ложка [лошкъ]. Ingliz tilida o‘xshash assimilyatsiya uchramaydi: a big table so‘z birikmasini [ə big 

teibl ] tarzida talaffuz qilamiz. Lekin ingliz tilida rus tilidagi singari so‘zlar birikkanda [s-



] va [z-



] tovushlari 

ketma-ket kelsa, regressiv assimilyatsiya sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, ingliz tilida does she iborasi [d



i] 

tarzida  talaffuz  qilinadi.  Bundan  tashqari,  rus  tilida  undoshlarning  palatizatsiyalanishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 

assimilyativ o‘zgarishlar sodir bo‘ladi: rus. гвозди [гвоз’ди], зонтик [зон’тик]. 

Shunday  qilib,  o‘rganilayotgan  va  ona  tillar  nutqida  tovushlarning  tabiatida  sezilarli  darajada 

tafovutlar  kuzatiladi.  Ingliz  tili  talaffuziga  o‘rgatishda  bunday  o‘zgarishlarga  alohida  e’tibor  qaratish  kerak 

bo‘ladi.