|
Magistrlar bilimini sinash uchun savollar
Ekologiya atamasini birinchi bodib qaysi olim fanga kiritgan?
Ekologiya fani qanday bodimlardan tashkil topgan
Antropoekosistema haqida tushuncha bering.
Antropoekosistemani boshqa ekosistemalardan farqi nimada?
Demografik ekologiya haqida ma’lumot bering.
Odam autekologisi bilan qaysi mutaxassislar shug‘ullanadi?
Odamning qanday adaptiv tiplari farq qilinadi?
Qishloq va shahar ekosistemalarini taqqoslang.
17§. Odam ekologiyasi haqida umumiy tushuncha Asosiy tayanch tushunchalar va bilimlar: ekologiya, ekologik muhit, geografik zonallik, odamlar populyatsiyasi, adaptiv tip, arktik tip, tropik adaptiv tip, gipoksiya, mo ’tadil ekologik tip, cho ’l, dasht, chala cho ’l adaptiv tiplari.
Odamzod bundan taxminan 20 ming yil ilgari hayot uchun qulay bo’lgan yer sharining barcha tabiiy - geografik zonalariga tarqalgan va xilma - xil sharoitda yashashga moslashgan. Odamning muhitga moslanishlari, albatta, asosan ijtimoiy muhit sharoitida amalga oshgan. Lekin odam evolutsiyaining dastlabki davrlarida biotik, abiotik ekologik omillar uning organizmiga o’z ta’sirini ko’rsatgan (hozirgi ilmiy - texnika yuksalishi davriga nisbatan). Bunday omillar odam populyatsiyasi- ga har xil yo’nalishda ta’sir etgan. Oqibatda har xil geografik zonalarning iqlim sharoitiga qarab odamzodning har xil adaptiv tiplari shakllangan. Adaptiv tip deganda tashqi muhit omillariga nisbatan organizimni biologik reaksiya normasi tushiniladi. U morfofunksional, biokimyoviy, immunalogik belgilarda namayon bo’lib, ular kompleks ravishda organizm yashash sharoitiga optimal moslashishini ta’minlaydi.
Har xil geografik zonalarda adaptiv tip belgilari umumiy va maxsus elementlardan tashkil topadi. Ularning birinchisiga tanasining suyak muskul massasi, qon zardobidagi immun oqsillar miqdori kiradi. Qayd etilganlar odam organizimini tashqi muhitning noqulay sharoitlariga organizimning umumiy qarshiligini oshiradi. Maxsus elementlarga gipoksiya (havoda O2 kam) kirib, u sovuq va issiq iqlim bilan aloqalar. Ana shu umumiy va maxsus elementlarni etiborga olgan holda odamlarni arktik (shimoliy) tropik, mo’tadil iqlim, baland tog’, cho’l zonalarida yashaydigan odamlarning adaptiv tiplari farqlanadi. Odamlar yashaydigan har xil geografik iqlim zonalariga adaptiv tiplar, hayot sharoitini o’ziga xosligi va odamlar papulyatsiyadagi har xillikni ko’rib chiqamiz.
Arktika yashash sharoiti turg’un past harorat, o’simliklarning kam bo’lishi hayvonot dunyosining ko’pligi ozuqalarning fasllarga qarab davriy o’zgaruvchan bo’lib, masalan, o’simlik ozuqalari qisqa yoz davrida bo’lishi hayvonlar ozuqasi qushlar, baliqlar, bug’ular, dengiz hayvonlari urchiyotgan davrda bo’lishi kuzatiladi. Ozuqalar vitaminlarga, oqsillarga, yog’larga, mikroelementlarga boy, lekin o’simlik uglevodlari juda oz.
Shimoliy qutb ortida mikroorganizimlar juda kam, past harorat patogen sodda hayvonlar sistalari, gelment tuxumlari va qurtlar bo’lishiga to’sqinlik qiladi. Qayd qilingan omillarga Arktika odamlari adaptiv tipiga, asosan, sovuq iqlim va hayvonlar go’shtining ta’siri kuchlidir. Shunga ko’ra odamlar populyatsiyasi Arktika ekalogik tipining suyak - muskul sistemalari kuchli rivojlangan, ko’krak qafasi keng, qondagi gemoglabin miqdori yuqori, iligi ko’p joyni egallaydi, suyaklarda mineral moddalarning ko’p bo’lishi, qondagi oqsillar, xolestirinni ko’pligi bilan tavsiflanadi.
Arktika ekalogik tipda energiya almashinuvi kuchli, termoregulyatsiya yaxshi rivojlangan bo’ladi. Termoregulyatsiyaning o’ziga xosligini ko’rish mumkin. Chunonchi bir xil darajadagi past haroratda kanadalik indeyslarda teri harorati keskin kamayadi va lekin modda almashinuvi oz o’zgaradi. Oq tanlilarda esa teri harorati oz pasaysa ham kuchli titroq bo’lib, modda almashinish jadallashadi.
Tropik va subtropik o’lkalarning ayrim joylaridagina odamlar istiqomat qiladilar. Bu joylarda harorat o’ta yuqori, namlik ham ko’p. Nam o’rmonlar quruq balandliklar, tekislikliklari bilan o’zaro farqlanadi. Bu o’lkalarda o’simlik maysalari nihoyatda ko’p. Nam o’rmonlarda hayvonlar kam, aksincha, savanna cho’l biyobonlarida hayvonot olami xilma- xil. Ayniqsa, yirik hayvonlar nihoyatda ko’p, tuproqda, havoda, suvda ko’p mikroorganizimlar, gelment tuxumlari, bir hujayralilar, kasallik qo’zg’atuvchilarnng sistalari uchraydi. Hayvonot dunyosining boyligi va turli - tumanligi tufayli biogelmentlarni har xil kasalliklarni tarqatuvchilari ham ko’p bo’ladi. Tropik adaptiv tipini shakillanishining asosiy omili bo’lib issiq nam iqlim va hayvon oqsili kam, nisbatan kam bo’lgan ozuqa sanaladi.
Tropik viloyatdagi odamlar irqiy ijtimoiy jihatdan turlichadir. Tropik adaptiv tipiga mansub bo’lgan odamlarda tanasi uzun, muskullari unchalik yaxshi rivojlanmagan, tana og’irligi kam, oyoq qo’llari nisbatan uzun, ko’krak qafasi nisbatan kichik, teridagi ter bezlarining soni nisbatan ko’p bo’lishi hisobiga teming ko’p ajralishi, modda almashish, yog’larni sintez qilinishi kam ekanligi, xolestrinning qondagi konsentratsiyasi kamligi bilan tavsiflanadi.
Mo’tadil iqlim sharoitidagi odamlar populyatsiyasining ekologik tipida modda almashinish darajasi arktik va tropik tub aholi populyatsiyasining o’rtasida bo’ladi. Bu zona issiq va namlik miqdori bo’yicha o’zaro farq qiladi. Ular orasida quruq cho’l, yarim cho’llar bilan tog’gacha bo’lgan maydonlar bor. Haroratning, namlikning keskin o’zgarishi mo’tadil iqlim sharotida kuzatilmaydi.
Tog’ adaptiv tipi yashaydigan joy atmosfera bosimi va havo tarkibida kislorod miqdorining kamligi bilan xarakterlanadi. Baland tog’larda yashovchi odamlar papulyatsiyasida (uning qanday irqqa mansubligidan qat’iy nazar) moddalar almashinuvi jadal, naysimon ko’rinishidagi suyaklar uzun bo’lishi, ko’krak qafasining kengligi, qon tarkibidagi eritrositlarda gemoglobin miqdori ko’p bo’lishi bilan xarakterlanadi.
Olimlarning fikricha, yuqorida bayon qilingan odamlar populyatsiyalari adabtiv ekologik tiplari orasida eng qadimgi davrda shakllangani tropik tip sanaladi. U, avvalo, evolyutsiya bilan paralel ravishda shakllanib oldin Afrikada, keyin boshqa o’lkalarda uning shakllanishi davom etgan.
Odamlar populyatsiyasini mo’tadil ekalogik adaptiv tipi, tropik tipni genetik va fenotipik polimorfizi asosida shakllangan. Ularning shakllashi Yevro Osiyoda, keyinchalik Shimoliy Amerikaning mo’tadil iqlim sharoitida amalga oshgan. Bu ekologik adaptiv tip yevropoid va mongoloid irqlar zaminida shakllangan. Odamlar populyatsiyasi Yevro Osiyo va Shimoliy Amerikaning shimolida yashashga o’tishi bilan ekologik adaptiv tip vujudga kelgan. Bundan mustasno Janubiy Patogoniya, olovli yerlarda va Janubiy Amerikaning Antraktidaga yaqin zonasida indeyslar arktik tipiga xos belgilarga ega bo’lganlari ham shakllangan.
Tog’ adaptiv ekologik tipi ham irqiy holatdan qat’iy nazar yevropaliklar Alon, Kavkaz, Pomir, Himolay hamda Tibet, Tyan-Shan, And tog’larida mongoloid irqi populyatsiyalari asosida shakllandi.
Tog’ ekologik adaptiv tipi eng yangi adaptiv tip hisoblanadi. Keying vaqtlarda odamlaming shahar ekologik adaptiv tipi shakllandi. Ular doimiy ruhiy reaksiyalar, kechinmalar ta’siriga morfofunksional jihatdan chidamlidirlar.
Tabiiy va sun’iy sistemalar omillari insonga doimo ta’sir ko‘rsatadi. Yer yuzining turli joylarida har xil tabiiy omillarning ta’siri ostida irsoniyat rivojlanishining tarixi davomida yer qurrasi axolisining ekologik ixtisoslashuvi natijasida odamlarning adaptiv tiplari kelib chiqqan. Adaptiv tip - yashash muxitiga biologik reaksiya nomasi bodib, insonning o‘sha sharoitda yaxshi rivojlanishini ta’minlovchi morfofunksional, biokimyoviy, immunologik belgilar rivojlanishi bilan belgilanadi. Quyidagi adaptiv tiplar farq qilinadi. Ular quyidagilar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
