Sxolastikizm
Sahifaning amaldagi versiyasi hali tajribali ishtirokchilar
tomonidan ko'rib chiqilmagan
va 2021 yil 9-yanvarda ko'rib chiqilgan
versiyadan
sezilarli farq qilishi mumkin ; tekshirish
1 ta tahrir
qilishni talab qiladi .
Scholastica ( Lotin Scholastica dan yunon
σχολαστικός
- "
maktab dan" Yunon
σχολή
- " maktab ") tizimli Evropa o'rta
asrlar falsafasi , atrofida jamlangan universitetlar va vakili
sintezini nasroniy ( katolik ) ilohiyot va Aristotel mantig'iga .
Sxolastikaga teologik va dogmatik binolarning ratsionalistik
usullar bilan birikmasi va rasmiy mantiqiy muammolarga
qiziqish xosdir.
Kundalik muloqotda sxolastikani ko'pincha hayotdan ajralgan,
mavhum fikrlashga asoslangan, tajriba bilan sinab
ko'rilmagan vakillar deb atashadi.
"Sumlar" to'plami - muayyan masala bo'yicha to'liq to'plamlar
.
Savolni atroflicha o'rganish barcha mumkin bo'lgan
holatlarni sinchkovlik bilan ko'rib chiqish va g'ayritabiiy
qarashlarni rad etish bilan yuzaga keldi.
O'ziga xos xususiyatlar
Iqtibos keltirishning yuqori madaniyati.
Imon va bilim
Xudoning mavjudligini tasdiqlovchi dalil
Umumiy va singular (universallar muammosi)
[1]
"Scholasticism" so'zi lotincha olingan. schola ( yunoncha
λήóλή
) yoki yaqinroq qilib
aytganda
, «maktab, tarbiyaviy»
scholasticus hosilasidan . Ushbu nom odatda O'rta asrlar
maktablarida o'qitilgan falsafani anglatadi . Ism sifatida
ishlatiladigan scholasticus so'zi avval Buyuk Karl tomonidan
asos solingan monastir maktablarida o'qitilgan bir yoki bir
nechta fan o'qituvchilariga , shuningdek ilohiyot
o'qituvchilariga nisbatan qo'llanilgan ; keyinchalik u fanlar,
xususan, falsafa bilan shug'ullanadigan har bir kishiga
o'tkazildi.
Birinchi marta "
Chopich
" iborasi Teofrastda o'zining shogirdi
Faniaga yozgan maktubida uchraydi (Diog. L. V, 2, 37). .
Dastlab "sxolastik" (shuningdek, "sxolastik") so'zi hozirgi
zamonda, o'quv yoki o'rta asrlar falsafasi yangi intellektual
harakat vakillari tomonidan hujumga kirisha boshlaganida,
xuddi shu tanqidiy ma'noga ega emas edi. Masalan, ko'pgina
Asosiy masalalar
Etimologiya
rimliklar Tsitseronni yunon falsafasini o'rganishni
boshlagandan so'ng uni o'quvchi deb atashgan ., lekin bu nom
bilan ular faqat amaliyot va amaliy ta'limning ahamiyatini
unutadigan nazariyotchi tayinlashni xohlashdi. Endi
"sxolastikizm" so'zi nafaqat o'rta asr falsafasiga, balki
zamonaviy ta'lim va ilmiy mulohazalarda mazmun va shakl
jihatidan kamida qisman sxolastikaga o'xshagan narsalarga
ham qo'llaniladi - va odatda salbiy epitet sifatida ishlatiladi .
По общему своему характеру схоластика представляет
религиозную философию не в смысле свободной
спекуляции в области вопросов религиозно-
нравственного характера, как это видно в системах
последнего периода греческой философии, а в смысле
применения философских понятий и приёмов мышления
к христиански-церковному вероучению, первый опыт
которого представляет предшествовавшая схоластике
патристическая философия. Имея в виду путём такого
применения сделать доступным разуму содержание
веры, схоластика и патристика тем отличались одна от
другой, что для последней этим содержанием служило
umumiy xususiyatlar
Ushbu bo'lim asl tadqiqotlarni o'z ichiga olishi mumkin .
Qo'shimcha ma'lumot olish uchun
Св. Писание и для догматической формулировки
собственно откровенного учения она пользовалась
философией — тогда как для схоластики содержание
веры заключалось в установленных отцами догматах и
философия применялась преимущественно к уяснению,
обоснованию и систематизации последних. Абсолютной
противоположности, впрочем, между схоластикой и
патристикой нет, потому что и в патристическое время,
наряду с постепенным формулированием догматов, шло
обоснование и приведение их в систему, а с другой
стороны, нельзя сказать, чтобы и в период схоластики
система догматов представляла собою во всех пунктах
законченное целое: в области богословско-философской
спекуляции догматическое учение подверглось
некоторой дальнейшей разработке.
Отношение между схоластикой и патристической
философией точнее можно определить так: первая
осуществляет и развивает то, что не достигло ещё
осуществления и развития в последней, хотя и
находилось в ней в качестве зародыша.
Философствование схоластиков строилось на почве
установленного учения церкви и тех учений античной
философии, которые сохранились до средних веков. В
этом двойном богословско-философском предании
высшее место, конечно, принадлежало церковному
учению. Немалым уважением пользовалось, однако, и
философское предание: от новых, только приступавших к
научному просвещению народов естественно было
ожидать, что они с детским доверием и почтением
примут полученную ими в наследство от древности
науку. Являлась задача согласовать оба предания и
объединить в нечто целое. При выполнении этой задачи
исходили из того принципа, что разум и откровение
происходят от одного источника света — от Бога, и что
поэтому между теологией и истинной философией
противоречия не может быть, а в согласии их учений —
доказательство истинности обеих.
В период расцвета схоластических систем философия и
теология действительно переходили одна в другую.
Однако различие их природы должно было всё-таки
проявить себя — и к концу средних веков богословие и
философия уже резко обособляются друг от друга.
Средневековая мысль ясно понимала различие этих
областей. Философия основывалась на естественно-
разумных принципах и доказательствах или, как тогда
говорили, на «естественном свете», а теология — на
божественном откровении, которое было
сверхъестественно. Учениям философским истина
присуща, сравнительно с откровением, в незначительной
мере; показывая, до каких пределов познания может
дойти человек своими естественными силами,
философия вместе с тем даёт доказательство того, что
она не может удовлетворить стремления нашего разума
к созерцанию Бога и вечному блаженству и что здесь
необходима помощь сверхъестественного откровения.
Схоластики чтили древних философов, как людей,
которые достигли вершины естественного знания, но это
не значит, чтобы философы исчерпали всю возможную
для человека истину: преимущество теологии перед
философией заключается как в том, что она имеет
высший принцип познания, так и в том, что она обладает
высшими истинами, которых разум не может достигнуть
сам собою. Эти откровенные истины у схоластиков
собственно и составляли существенное содержание их
систем, философия же служила только вспомогательным
средством для задач богословия. Поэтому они и
говорили, что философия — служанка богословия
(лат. ancilla theologiae). В двояком отношении она была
такою служанкою: во-первых, она давала теологии
научную форму; во-вторых, из неё теология извлекала те
истины разума, на основе которых она могла
возвыситься до спекулятивного разумения христианских
тайн, насколько оно вообще доступно человеческому
духу. В начале схоластического периода философская
мысль ещё не стоит в рабском подчинении церковному
учению. Так, Эриугена хотя и утверждает, что все наши
исследования должны начинаться с веры в откровенную
истину, при толковании которой мы должны всецело
подчинить себя руководству отцов, — однако истинную
религию он не согласен понимать просто в виде
санкционированного авторитетом учения и в случае
коллизии между авторитетом и разумом отдаёт
предпочтение последнему; противники упрекали его в
неуважении к церковному авторитету. И после Эриугены
согласие разума с учением церкви было достигнуто лишь
постепенно. С половины XIII века это согласие является
твёрдо обоснованным, с тем, однако, ограничением, что
специфически христианские догматы (троичность,
воплощение и др.) изъяты из области доказуемого
разумом. Постепенно (в основном — ко времени
возобновления номинализма в XIV веке) круг
теологических положений, доказуемых разумом, все
более сужается, пока наконец место схоластического
предположения сообразности церковного учения с
разумом заступает полное отделение школьной
философии (аристотелевской) от христианской веры.
Взгляд на философию как на служанку богословия хотя и
не проводился строго всеми схоластиками, однако
выражал, можно сказать, господствующую тенденцию
времени. Тон и направление всей духовной жизни в
средние века давала церковь. Естественно, что и
философия в это время принимает теологическое
направление и судьба её связывается с судьбою
иерархии: с возвышением последней и она достигает
высшего расцвета, с падением её — падает. Отсюда
историки выводят и некоторые другие черты
схоластической философии.
Учреждения практического характера должны
представлять собою строго организованную систему:
это — одно из условий их процветания. Поэтому и
католическая иерархия в период своего постепенного
возвышения была озабочена собранием в систему
канонических правил, которые должны лежать в основе
её строя. Такое систематизаторское стремление
отражается и на философии средних веков, которая тоже
стремится к системе и на место опытов фрагментарного,
носящего более или менее случайный характер
патристического философствования даёт ряд более или
менее цельных систем. Особенно это обнаруживается в
цветущее время схоластики, когда появляются
богословско-философские системы Альберта Великого,
Фомы Аквината
и Дунса Скота.
Внимание схоластиков потому уже должно было
направиться в эту сторону, что в их распоряжение от
прежнего времени был предоставлен материал,
требующий не критического обсуждения и не
апологетико-полемической работы, а именно только
систематизации: это были общеустановленные
положения церковной веры, которые надлежало
подвергнуть формальной обработке при помощи
доступных философских приёмов. Этим объясняется и
другая черта схоластической философии: её тяготение к
форме, к формальной обработке понятий, к построению
формальных выводов. Схоластику нередко упрекают в
излишнем, пустом формализме. Упрёки эти не лишены
основания; но нужно иметь в виду, что такой формализм
был неизбежен. В другие времена перед мыслью стояло
богатство и разнообразие опытного содержания;
наоборот, материал, над которым оперировала
схоластическая философия, был ограничен, и свежие
умственные силы новых народов должны были найти
себе исход в усиленной формальной работе.
Общая задача заключалась в том, чтобы усвоить
полученные от античного мира памятники философской
мысли и применить их к потребностям времени.
Философские учения древности делались достоянием
средних веков постепенно; сначала из них были
известны только скудные отрывки. В первое время
являлась, таким образом, задача восполнить пробелы в
философском предании, а потом требовалось уже
согласить не всегда согласные между собою
философские авторитеты древности. Нужно было, кроме
того, применить философию к богословию, определить и
обосновать отношение разума к вере, найти истинам
веры разумное объяснение и в конце концов создать
философско-богословскую систему. Все это побуждало
средневековую мысль главным образом к формальной
работе, хотя, конечно, приводило её и к новым выводам
материальным, почему в философствовании
схоластиков несправедливо видеть только одно
повторение на разные лады сказанного Августином и
Аристотелем.
Духовное и светское сословия в течение средних веков
различались между собою и по жизни, и по взглядам, и
по интересам, и даже по языку: духовные пользовались
латинским языком, миряне говорили языком народа.
Конечно, церковь всегда одушевлена была стремлением
провести в народную массу свои принципы и взгляды; но
пока это стремление не было осуществлено — а
осуществить его всецело невозможно, — рознь между
светским и духовным продолжала существовать. Все
мирское казалось для духовного если не враждебным, то
низшим, чуждым. В содержание схоластической
философии почти не входили поэтому проблемы
натурфилософского характера; для неё достаточным
казалось общее, метафизическое рассмотрение
вопросов о мире; её внимание устремлено было на
Божество и тайны спасения, а также на нравственное
существо человека; этика её, исходившая из
противоположения жизни земной и небесной, мира
горнего и дольнего, также гармонировала с общей
отрешённостью от мирского и земного и тяготением к
небесному.
Та же рознь светского и духовного обнаруживается и на
языке. Если наука, почти исключительно
преподававшаяся на латинском языке, была достоянием
духовенства, то поэзия — именно в том, что в ней было
самого жизненного, — принадлежала мирянам. Как на
поэтическом искусстве средних веков не отражается
влияние научного мышления, почему оно носит слишком
фантастичный характер, так научное изложение за это
время лишено всякой чувственно-наглядной образности:
нет в нём ни вкуса, ни фантазии, ни художественности
формы; преобладает искусственность и сухость, наряду с
порчей классической латыни.
Teologiyani ilmga aylantirishga intilish, scholastics nafaqat
fan qanday bo'lishi mumkinligi haqida emas, balki nima uchun
shunday bo'lishi kerakligi to'g'risida savol tug'dirdi. Bilish
jarayonida uning mazmuni va faolligini farqlash kerak.
Sxolastikada bu farq qat'iy turdi, chunki ular uning imon
o'xshashligini topdilar, bu erda turli xil ob'ektiv tomonlar ( lot .
Fides quae creditur ) va sub'ektiv ( lat. Fides qua creditur ).
Xristian imonining mazmuni o'zgarmasdir, imon harakati va
uning mazmunini olish usullari imonlilarning xilma-xilligiga
qarab o'zgaradi. Muqaddas Yozuvlar imonning mazmunini
substansiya deb
ataydi
(
Chapz
, Ibr. XI, 1) va bu ta'rif
fanning sxolastik ta'limoti uchun samarali bo'ldi.
Ilm-fanning sxolastik ko'rinishi
"Substansiya, - deydi Tomas, - har bir narsaning birinchi
tamoyilini anglatadi, ayniqsa ikkinchisi potentsial ravishda
birinchi printsipga kiritilgan va undan kelib chiqadigan bo'lsa;
masalan, birinchi isbotlanmaydigan tamoyillar mohiyatni
tashkil qiladi ilm-fan, chunki ular bizda bu fanning birinchi
elementidir va ular potentsial ravishda barcha fanlarni o'z
ichiga oladi.Bu ma'noda imon "ishonchli narsalar" ning
mohiyatini ham anglatadi.
Shuning uchun ilm va imon o'rtasidagi o'xshashlik ikkalasining
ham organik tuzilishida, ikkalasining ham fikr mikrobidan
o'sishida. Bilish va bilish ruhi o'zaro bir-biriga bo'ysunadi.
Ikkinchisida bilim mazmuni bilan aloqada rivojlanadigan
embrionlar mavjud. Ilm-fan, agar ruhni bilim mazmuni bilan
taqqoslasa yoki xuddi shu narsa bo'lsa, ikkinchisiga ruh muhri
muhrlangan bo'lsa, o'z tushunchasini oladi ( Scientia est
assimilatio Scientificis ad rem scitam, Scientia est sigillatio
scibilis in intellectu Scientificis ). Scholastics fikrlash va
tasavvur qilish mumkin bo'lgan bunday kelishuvning so'nggi
asosini Xudoning ongida bo'lgan g'oyalarda ko'radi: Xudodagi
g'oyalar hamma narsani bilishning so'nggi poydevori;
universalia ante rem - universaliyani qayta taxmin qilish; ilm-
fan haqiqatining quyosh nurlari ostida asosiy fanlarning oliy
qarashlari berilgan.
Shuning uchun fanning predmeti alohida, sezgir, o'zgaruvchan
narsalar emas, balki narsalarda umumiy va zarurdir. Alohida
narsalar haqida ma'lumot, chunki u hissiy in'ikos orqali
beriladi, o'z ma'nosini emas, balki faqat amaliy ehtiyojlar
uchun anglatadi. Ushbu fan kontseptsiyasidan olingan yana
bir xulosa shuki, fan umumiylikka yo'naltirilgan bo'lsa-da,
uning mavzusi o'z-o'zidan umumiy tushunchalarga ega emas,
balki ularning vositasi orqali o'ylanadigan narsalarga ega: bu
erda faqat mantiq istisno hisoblanadi. Bunday ta'riflar fanni
uning haqiqiy mazmuni bilan ta'minlaydi. Biroq, bu faqat O'rta
asr fikrining realizm deb ataladigan yo'nalishi haqida gapirish
mumkin: sxolastik realizm umumiylikni narsalarda haqiqatan
ham mavjudligini aniq tushunadi, boshqa, qarama-qarshi
yo'nalish - nominalizm esa faqatgina tushunchalar, so'zlar va
nomlarni tarkibiga kiritadi. bilim.
Uchinchi natija shundaki, ko'plab ilmlar mavjud, chunki
ularning mavzusi bo'lishi mumkin bo'lgan narsalar ko'p.
Sxolastika nafaqat shaxsiy harakatlar sharti sifatida shaxsni
bilish, balki umuman ilm-fan axloqiy ahamiyatga ega bo'lgan
va shuning uchun fan nima uchun bo'lishi kerak degan
savolga javob berishni o'ylagan. Bu erda eng avvalo donolik
g'oyasi berilgan: bilgan dono bo'lishi kerak; u olgan habitus
Scientiae habitus sapientiae ga ko'tarilishi kerak; fan
shakllaridan past nisbati ustun nisbati ustiga o'tishi kerak.
Enkvizitsiya orqali biladigan kishi pastdan yuqoriga qarab
boradi; u turli xil nasl-nasablarni qamrab oladi va faqat
ko'pchilik va odatdagilar bilan shug'ullanadi. Judicii orqali eng
yuqori printsiplarga ega bo'lgan donishmand yuqoridan
pastga qarab, har bir narsani shartsiz nuqtai nazardan bir
qarash bilan qamrab oladi. Ilm-fanning o'ziga xos ob'ekti inson
narsalari,
Ilm-fan o'z mavzusini qat'iy belgilash bilan kifoyalanadi;
donolik yanada ko'proq - hamma narsani o'z mavzusiga ko'ra
hukm qilish va tarqatish uchun. Aql-idrok o'z-o'zidan ushbu
tushuncha uchun habitus sapientiae-da mavjud bo'lgan
narsalarni tushunishga intilganidek, bu intellectus
speculativus; u bilimga iroda bilan bajariladigan ba'zi
harakatlar bilan bog'liq ravishda qo'shimcha topshiriq
berganligi sababli, u intellektus amaliyoti deb ataladi.
Birinchisining maqsadi haqiqatdir; ikkinchisining maqsadi
yaxshi. Birinchisida norma - qarama-qarshilik qonuni mavjud:
hech narsa birgalikda to'g'ri va yolg'on bo'lmasligi mumkin;
ikkinchi me'yor - yaxshilikka ergashish va yomonlikdan
saqlanish.
Tabiatning va g'ayritabiiy bilimlarning ikki nuri bo'lgani kabi,
aqlning ilm-fan va donishmandligi ham mavjud. Birinchi holat
fazilat va unga o'z-o'zini faollashtirish orqali erishiladi,
ikkinchisi - Xudo tomonidan berilgan inoyat holati. Uch fazilat -
aql, ilm va donolik - bir xil inoyat hadyalariga to'g'ri keladi.
Hikmat fazilat sifatida ilohiy narsalarni to'g'ri tushunishga olib
keladi, bunga tergov orqali erishiladi; Muqaddas Ruhning
sovg'asi sifatida donolik bizga xuddi shu narsalar haqida eng
yuqori tushunchani beradi, shunda donishmand nafaqat
anglash ob'ekti bo'lib qoladi, balki uni ilohiy ilohiyni o'rganish
uchun - divinaga ko'tarilgan ichki yaqinlik tufayli uni qamrab
oladi. sabr - ilohiyni boshdan kechirish. Ilohiy narsalarga
ko'tarilmasdan ilmga oid bilimlar to'liq bo'lmaydi, lekin u ham
faol hayot bilan aloqa qilmasdan to'liq bo'lmaydi. Oxir oqibat
yana o'z elementiga - tafakkurga qaytish uchun bilim hayotda
tartibli va boshqarilishi kerak.
Bu donolik g'oyasi, qayd etadi Willman (Geschichte des
Idealismus, II jild, 407), sxolastiklar orasida ilmiy faoliyatdan
yuqori etib bo'lmaydigan balandlikda turmagan; aksincha,
ikkinchisining o'zida bir donolik bor edi. Taqvodorlikni
o'rgatishda ustun bo'lgan cherkov an'analariga hurmat,
mulohaza yuritish kabi boshqaradigan va buyurgan
maktabning cherkov bilan aloqasi har doim o'qituvchi va
o'quvchiga ideal sifatida taqdim etilib, uni doimgidek biznes
yuritishga undaydi. donolik, ya'ni butun va balandroq narsani
yodda tutishni va haqiqatning yaxshilik bilan aloqasini
saqlashni talab qiladi. Ham bilim, ham uning mazmuni
axloqiydir.
Biladigan - rost, rost - yaxshi. Ilmlar keng ma'noda san'atdir va
barcha san'at yaxshilikka yo'naltirilgan; fanning mazmuni -
bonum intellektus. Fanlar yaxshi; ularga egalik qilish ularni
baham ko'rishga majbur qiladi. Fazilat - ochlarga non berish
va johillarni donolik kalomi bilan o'rgatishdir. O'qitish va
o'rganish axloqiy faoliyatdir. Siz ilgari mavjud bo'lgan bilimlar
asosida o'rganishingiz mumkin; shuning uchun o'qituvchidan
talab - osondan qiyinga o'tish. O'rganish san'ati barcha san'at
singari tabiatga ham rioya qilishi kerak; fanlarni ular ixtiro
qilingan usul bo'yicha, ya'ni tabiiy usul bo'yicha o'rganish
kerak. Sxolastikaning donolikka bo'lgan munosabati ilmga
birlik beradi, shu bilan birga o'z-o'zidan ajralib chiqadi. Fanlar
tizimi ierarxik tuzilishga ega; qanchalik baland bo'lsa, pastki
qismini aniqlaydi va yoritadi, a'zolar birgalikda va darajalar.
Ushbu tizimni Bonaventure o'zining qisqa, ammo mulohazali
"De reduce artium ad theologiam" asarida eng aniq namoyish
etgan. Bu Aziz maktubining so'zlaridan kelib chiqadi. Jeyms:
"har qanday sovg'a yaxshi va har qanday sovg'a yuqoridan
mukammal bo'lib, Chiroqlar Otasidan kelib chiqqan holda"
(Yoqub I, 17) - va yorug'lik manbalari yoki ma'rifat usullari
haqida ko'plab chiroqlar g'oyasini rivojlantiradi.
Zotan oqilona dunyoda bizning hayotimizni yoritadigan ikkita
shunday yorug'lik manbai mavjud: agar biz narsalar ustida
ishlasak, badiiy qobiliyatlarimizni ishga solsak, uning foydali
ta'siri paydo bo'ladi - shuning uchun Hugo Sga qo'shni
Bonaventure mashinasozligi paydo bo'ladi. .- Viktor,
to'quvchilik, temirchilik, dehqonchilik, ovchilik, suzib yurish,
notiqlik san'atini o'z ichiga oladi (she'riyat bilan). Aqlli dunyo
yorug'ligining ikkinchi manbasini narsalar tashkil etadi, chunki
ular bizga ta'sir qilishlari, hissiy idrok etishlari va tabiatda
amalga oshirilgan shakllarini ko'rsatishlari kerak.
Ushbu yorug'lik manbalari tashqi yorug'lik va pastki yorug'lik;
ular etkazib beradigan narsa faqat tayyorgarlik; ichkaridan
bizga yanada toza nur keladi, unda biz aql orqali narsalar
haqiqatini ko'ramiz; bu tor ma'noda ilm nuri, falsafiy bilim nuri.
Ammo aql nuri ustida najot haqiqati turadi; ichki nuri ustida
Haqiqatni tejash bilan mulohaza qiladigan Yuqori nur, inoyat
va Muqaddas Bitik nuri turadi. Unda biz boshqa yorug'lik
manbalaridan kelib chiqadigan ma'rifatning ma'nosi va
maqsadini bilib olamiz. Muqaddas Bitik bizga uch xil
ma'rifatni beradi: birinchi navbatda, imon - So'zning abadiy
tug'ilishiga va uning vaqt ichida mujassam bo'lishiga ishonish;
keyin - xulq-atvor yoki turmush tarzi; nihoyat, ikkalasining ham
maqsadi imon va amaldan o'sib-ulg'ayadigan abadiy
saodatdir. Ishonch - bu o'qituvchilar sohasi, Avgustin
vaAnselma ; xulq-atvor va axloq - bu voizlarning ishi , Buyuk
Gregori va Bernard ; sirlari bilan so'nggi maqsad - bu
zamondoshlar Dionisiy va Richard S.-Viktorning ishidir.
Muqaddas Yozuv biz bilan uch xil gaplashadi: nutqi (sermo),
ta'limoti (doktrinasi) va hayotimizni tartibga soluvchi amrlari
(vita) orqali. "Xudoning ko'p qirrali donoligi, Muqaddas Bitikda
bizga aniq etkazilganidek, barcha bilim va tabiat asosida
yashiringan". Nutq, ta'limot va amrning Uchbirligi fan yoki
falsafani parchalashga imkon beradi; aqlning haqiqati uch xil -
nutqlarning haqiqati, narsalarning haqiqati va axloq haqiqati.
Falsafaning uchta tarmog'i haqiqatning ushbu uchta sohasiga
yo'naltirilgan: hayot tartibi (ordo vitae). Ratsional falsafa nutq
haqiqatiga qaratilgan. Ammo har bir nutq uch maqsadga
xizmat qiladi: fikrni ifoda etish, uni boshqalar tomonidan
o'zlashtirilishini osonlashtirish va ikkinchisini biron bir narsaga
ishontirish: bu exprimere, docere, movere degan ma'noni
anglatadi va shuning uchun u to'g'ri, to'g'ri va samarali bo'lishi
kerak - bu uchta ratsional falsafaning vazifalarini
belgilaydigan narsa: grammatika, mantiq va ritorika. Agar biz
ushbu uchta fanni so'zlar bilan ifodalasak: so'z (so'z), tartib
(ordo) va shakl (turlar), unda ular Muqaddas Bitik orqali uch
tomonlama ma'rifatning izini ochib beradi, chunki og'zaki
so'zda ma'naviy tug'ilish va mujassamlash, fikrlarning
shakllanishining zo'ravonligi axloqiy tarbiyaga mos keladigan
narsa beriladi va haqiqiy fikrlashning go'zal shakli ma'naviy
baxt keltiradi.
Tabiiy falsafa (naturalis) narsalarning haqiqatini izlaydi va uni
narsalarning aqliy shakllarida topadi (rationes formales); u
ularni materiyada, urug '(rationes seminales) yoki tabiiy
kuchlar (virtues naturales) sifatida, ruhda ratsional asoslar
(rationes intellektuallar), Xudoda ideal asoslar (rationes
ideales) sifatida. Shunga ko'ra, u narsalarni kelib chiqishi va
yo'q qilinishida ko'rib chiqadigan fizikaga, mavhum shakllarni
o'rganadigan matematikaga va mavjudotni o'zida ko'rib, uni
Xudoga kamaytiradigan metafizikaga, uning aybdori, yakuniy
maqsadi va prototipi sifatida bo'linadi. Bonaventure bu erda
ham Muqaddas Bitikning Uch Birligi bilan o'xshashlikni topadi:
shakllantiruvchi fikrning tug'ilishi, uning harakati qonuni va
qoniqarli yakuniy maqsadga intilish. Axloqiy falsafa
(philosophia moralis) hayot haqiqati yoki irodaning to'g'riligi
to'g'risida muomala qiladi. Ushbu to'g'ri tomonni uchta
yo'nalish bo'yicha belgilaydi: shaxs hayoti uchun, oilaviy hayot
va jamoat hayoti uchun va shuning uchun monastika,
oeconomica va politica-ga bo'linadi. Axloqiy falsafaning to'liq
tushunchasi, agar "to'g'ri ichak" so'zining uchta ma'nosiga
e'tibor qaratsak: bu qisman o'rtaning uchlari bilan kelishuvini
anglatadi (rektum, cujus medium non exit ab ekstremis),
qisman me'yor o'zini shunga qarab boshqaradigan (rektum
quod dirigenti se conformatur) va nihoyat, yuqoriga
yo'naltirilgan (rektum, cujus Summitas est sursum erecta), -
axloqning uyg'un tabiatini ko'rishimiz mumkin bo'lgan ta'riflar,
tabiatni bog'laydigan va cheklaydigan. axloqiy qonun va uning
er yuzidan yuqoriligi. oilaviy hayot va jamoat hayoti uchun, va
shuning uchun monastika, oeconomica va politica-ga
bo'linadi. Axloqiy falsafaning to'liq tushunchasi, agar "to'g'ri
ichak" so'zining uchta ma'nosiga e'tibor qaratsak: bu qisman
o'rtaning uchlari bilan kelishuvini anglatadi (rektum, cujus
medium non exit ab ekstremis), qisman me'yor o'zini o'zi
boshqaradigan kishi (rektum quod dirigenti se conformatur)
va nihoyat, yuqoriga yo'naltirilgan (rektum, cujus Summitas
est sursum erecta), - axloqning mohiyatini bog'laydigan va
cheklaydigan axloqning uyg'un tabiatini ko'rishimiz mumkin
bo'lgan ta'riflar. qonun va uning yer yuzidan balandligi. oilaviy
hayot va jamoat hayoti uchun, va shuning uchun monastika,
oeconomica va politica-ga bo'linadi. Axloqiy falsafaning to'liq
tushunchasi, agar "to'g'ri ichak" so'zining uchta ma'nosiga
e'tibor qaratsak: bu qisman o'rtaning uchlari bilan kelishuvini
anglatadi (rektum, cujus medium non exit ab ekstremis),
qisman me'yor o'zini o'zi boshqaradigan kishi (rektum quod
dirigenti se conformatur) va nihoyat, yuqoriga yo'naltirilgan
(rektum, cujus Summitas est sursum erecta), - axloqning
mohiyatini bog'laydigan va cheklaydigan axloqning uyg'un
tabiatini ko'rishimiz mumkin bo'lgan ta'riflar. qonun va uning
yer yuzidan balandligi.
To'g'ridan-to'g'ri rezonansli Bonaventure birinchi ma'noda
bizga Uchbirlik sirida, e'tiqodning markaziy nuqtasida berilgan
va uning normallashgan tabiatida hayotning tartibini, yuqoriga
qarab topgan yuqori birdamlikning ko'rsatkichini ko'radi -
ko'rsatkich baxtdagi o'zgarish. Bizni qisman badiiy ijod sohasi,
qisman bilim asosi sifatida hissiy olam bilan ta'minlaydigan
ushbu ma'rifatda Bonaventure Muqaddas Bitik orqali
dogmatik, axloqiy va sirli o'rganish bilan o'xshashlikni topadi.
San'atda rassom ruhidan tug'ilish, uning kontseptsiyasi
vositachiligida va badiiy ijod zaif bo'lsa ham, abadiy so'z
tug'ilishining bir ko'rinishi sifatida xizmat qiladi; keyin,
san'atda, uning yaratilgan asarga intizomiy ta'sirini
ko'rsatadigan bir me'yor mavjud - bu ordo vivendi orqali xatti-
harakatlarning normatsiyasiga o'xshashlik, va bu norma
xizmat ko'rsatish uchun rassomning barcha ruhiy kuchlarini
talab qiladi; nihoyat, bu erda ham zavq va saodat so'nggi
lahzadir: rassom o'z ishidan quvonadi, asar uni maqtaydi,
unga xizmat qiladi va agar ongi bo'lsa, u o'zini baxtli his qilar
edi. Sensor idrokida xuddi shu o'xshashlik kuzatiladi.
Shunday qilib, shu nuqtai nazardan, qalbni Muqaddas
Bitikning ilohiy donoligi bilan ma'rifatlash nafaqat bilimni
yakunlash, balki ayni paytda bilish barcha bosqichlarining
prototipidir. Tepada balandroq turar joy bo'lganligi sababli,
Muqaddas nima bo'ladi. Muqaddas Yozuv o'z bilimlarini
barcha sohalardan olgan, chunki Xudo hamma narsada
mavjuddir. Sxolastika fanlarni donolikka, falsafani ilohiyotga
bo'ysundirganidek, ular ham alohida fanlarni o'zlarining
boshlari sifatida falsafaga bo'ysundirdilar. S.ning ierarxik
tuzilishi tufayli falsafa, qadimgi odamlar singari, bilimlarning
alohida sohalariga qaratilgan tadqiqotlarning qo'llanmasiga
aylantirildi; bu uning donolikka jalb etilishi, qat'iy belgilangan
haqiqat kontseptsiyasi, ideal printsiplari va ichki birligi tufayli
to'la huquqiy imkoniyatlarga ega.
Diniy falsafani ifodalovchi sxolastika ilohiyotshunoslik fikri
ehtiyojlarida rivojlanishining harakatlantiruvchi asabiga ega
edi, buning uchun falsafiylik xizmat vositasi bo'lgan. Tabiiyki,
falsafaning rivojlanishi ilohiyotning rivojlanishi bilan birga
yurdi; va ilohiyotshunoslik fikri o'tgan asrlarning asarlarida
erishilgan yutuqlar asosida o'z harakatida muvaffaqiyat
qozonishi mumkin bo'lganidek, falsafiy kishi ham
ilohiyotshunoslikda gullab-yashnaydi va qanchalik ko'p qirrali
xizmatlarga ega bo'lsa, shuncha ko'p qadimgi buyuk
faylasuflar - Aflotun va Aristotelning ta'limotlari, allaqachon
Sxolastik metafizika
patristika davrida tabiiy inson ongida mavjud bo'lgan barcha
bilimlarning egalari sifatida tan olingan.
Bu, ayniqsa, sxolastik metafizikaning rivojlanishida yaqqol
seziladi. Dastlab, u asl va shu bilan birga bir tomonlama
yo'nalishni oladi. Deyarli yarmi 12 asrning uchun o'rta asr
boshidan, asarlarida barcha Platon Chalcidius tomonidan
tarjima, faqat Timaeus, tutardi; boshqa fikrlarda, Aflotunning
ta'limoti vasatlik bilan ma'lum bo'lgan, chunki u otalar, ayniqsa
Avgustin fikrlari doirasiga kirgan; Apuleiusning uchinchi kitobi
ham ma'lum bo'lgan: "De dogmate Platonis". Aristotelning
yozuvlaridan Boetsiyning lotincha tarjimasida "Kategoriyalar"
va "De interpretatsiya" ma'lum bo'lgan. Bundan tashqari, ular
Aristotelning mantiqiy ta'limoti bilan tanishdilar: Porfiriyani
Aristotelning ushbu asarlariga kiritish, shuningdek, Boetsiy va
Viktorinaning tarjimalarida, keyin Marsian Kapella, Avgustin,
Psevdo-Avgustin, Kassiodorus asarlari va bir qator izohlovchi
traktatlar Boetsiydan Aristotel va Porfirga. Ikkala Analyticae,
Topica va De sophisticis elenchis ham Aristotelning mantiqiy
asarlaridan va falsafaning boshqa sohalariga oid yozuvlardan
ham ma'lum emas edi.
Ma'lumki, dastlabki dastlabki ma'lumotlarning bunday kamligi
bilan sxolastikada falsafaning rivojlanishi o'ziga xos tarzda
boshlanadi: deyarli 13-asrgacha metafizika rolini mantiq yoki
dialektika egallagan. Sxolastikaning boshlanishidan oldin,
dialektika maktabda o'qitiladigan ettita fan orasida ikkinchi
darajali o'rinni egallagan, chunki bu boshqalarga bilim sifatida
tayyorlanib, narsalar bilan emas, balki so'zlar bilan ko'proq
muomala qilgan; sxolastikaning paydo bo'lishidan beri u
birinchi o'rinni egalladi. U tufayli ular boshqa "erkin san'at"
larga beparvo qarashni boshladilar, ikkinchisiga tamoyillarni
izladilar. Buning sababi shundaki, biron bir metafizika
bo'lmagan taqdirda, metafizik savollarga ilmiy echim o'sha
paytda ma'lum bo'lgan ettita maktab fanlari sohasida izlanishi
boshlandi va bu erda mantiqqa yoki dialektikaga to'xtash
tabiiy edi, falsafiy xarakter haqidagi fan sifatida;
Shunday qilib, ushbu fan sohasi kengayib bordi, u dastlab
faqat so'zlarni ta'riflash bilan shug'ullangan, so'ngra barcha
metafizik savollarning echimini topgan va fanlar va san'at
san'ati faniga aylangan. Mantiqiy qoidalar asosida qurilgan
har bir taklif haqiqat ekanligi haqidagi fikrdan kelib chiqib,
dialektikaning metafizikaga aylanishi bilan ular odatda
shunday yo'l tutishadiki, ular so'zlar bilan narsalarni
anglatadigan va oddiy taxminlar sarsılmaz haqiqatlar
darajasiga ko'tarilgan. Natijada, "mantiq" nomi "faylasuf"
ma'nosida XII asr oxiriga qadar Platon va Arastuning barcha
izdoshlariga tarqaldi . XIII asrda Aristotel metafizikasi ma'lum
bo'lganida , Buyuk Albertyana dialektika va metafizika
o'rtasidagi qadimiy tafovutni tikladi: agar taxmin asosida
qurilgan ontologik savollarning echimi hali ham dialektikaning
orqasida qolib ketgan bo'lsa-da, u haqiqatni bilishga faqat
tayyorlanadigan fan sifatida qaraldi. Tomas Akvinskiy va
uning izdoshlari xuddi shunday fikrda edilar.
XIII asr oxirida Duns Skot yana bu farqni rad etdi va u uchun
noodatiy huquqlarni mantiqqa qaytdi. 12-asrning oxiriga qadar
falsafiy masalalar odatda shunday qo'yilganki, ular ba'zi
savollarni berishdi, bu mantiq aniq javob berishi kerak edi - va
darhol, ikkilanmasdan, barcha fikrlarni bayon qilishga
shoshildilar va ularning ta'limotining barcha tafsilotlari,
mantiqiy taxminlar asosida ... Didaktik shakllarda taqdimot
bitta asosiy muammo atrofida to'plandi. Bunday muammo,
agar boshqalarni o'z ichiga olmasa, unda ularga tegishli bo'lsa,
skolastikaga universallar yoki umumiy tushunchalar haqida
muammo shaklida berilgan . Ushbu qiyin muammo
Aristotelning fikriga taqdim etildi.
Birinchi sxolastiklar buni Poretsyening Botsiy tarjimasida yoki
aniqrog'i, ushbu kirish so'zining muqaddimasida topgan. Bu
erda Porfiry o'zi hal qilishdan bosh tortgan uchta qiyin savolga
ishora qildi:
1. Turlar va turlar haqiqatda mavjudmi yoki faqat fikrda?
2. agar ular haqiqatan ham mavjud deb hisoblasak, ular
jismoniy yoki jismoniy emasmi?
3. va ular aqlli narsalardan alohida yoki narsalarning o'zida
mavjudmi?
Ushbu uchta savol qariyb olti asr davomida maktab
o'quvchilarini qiynab kelgan. Ular Porfiry singari ularni hal
qilishdan uzoqlasha olmadilar, chunki nasl va turlar
masalasida ko'plab boshqa muhim muammolar mavjud edi.
Sxolastika uchun bu muammo alohida ahamiyatga ega edi,
chunki metafizika uchun maxsus mavzusi yo'q edi, ular
falsafasining ushbu qismini uning echimi bilan to'ldirdilar.
Umumiy tushunchalar muammosini u yoki bu tarzda hal
qilishning vakillari skolastiklar orasida turli xil nomlarni
berishgan: bu tushunchalarga haqiqiy mavjudot, ajratilgan va
undan oldingi narsalarni nisbat beruvchilar (universalia ante
rem; ammo bu o'ta realizm; mo''tadil realizm Aristotel
qarashlarini olib borgan) , bu umumiy haqiqiy mavjudotdir,
lekin shaxslarda qayta universallik mavjud); nominalistlar -
dars berganlar
Nominalizm bir hil narsalar haqida o'ylaydigan
tushunchalarning sub'ektivligiga zarba berganligi sababli, bu
kontseptualizm deb ataladi va u so'zlarning o'xshashligiga
ta'sir qiladi, chunki bu tegishli nomlarning etishmasligi tufayli
biz bir hil ob'ektlar to'plamini belgilaymiz, - haddan tashqari
nominalizm yoki tor ma'noda nominalizm. Uning formulasi
universalia post rem. Umuminsoniy masalalar bo'yicha ushbu
asosiy yo'nalishlar qisman embrionda, qisman ba'zi
rivojlanishlarda, 9-1-asrlarda allaqachon mavjud, ammo
ularning to'liq ochilishi, dialektik asoslanishi, o'zaro
polemikasi, shuningdek ularning turli xil modifikatsiyalari
paydo bo'lishi keyingi vaqt. Umuminsoniylik masalasi, umumiy
ilmiy ahamiyatidan tashqari, uning echimi u yoki bu
doktrinaviy pozitsiya bilan chambarchas bog'liq bo'lganligi
uchun ham sxolastika uchun muhim edi.
Masalan, bitta Xudodagi shaxslarning Uchbirligi haqidagi
ta'limot, nominalistik nazariya ostida triteizm ta'limotiga o'tdi.
Agar nominalist Roscellinus nafaqat individual va umumiy
bo'lsa, demak, Xudodagi uchta Shaxs uchta Xudo deb tan
olinishi va ularning birligi haqiqati rad etilishi kerak. Tabiiyki,
cherkov nominalistik qarashga salbiy munosabatda bo'lishi
kerak edi. "Agar cherkov bu tortishuvda bo'lsa," deydi Erdmann
("Grundriss d. Geschichte d. Falsafa", 1866, I, 265), "nafaqat
dogmatik bid'atni qoraladi, balki shu bilan birga metafizik
tamoyillarga qarshi chiqdi ... bu mutlaqo to'g'ri nuqtai
nazardan kelib chiqdi: kim narsalarga g'oyalardan ko'ra
ko'proq haqiqatni beradi, u bu dunyoga ideal samoviy
shohlikka qaraganda ko'proq bog'liqdir. "
Bular sxolastik metafizikaning dastlabki qadamlari edi. XIII
asrda uni yanada rivojlantirish allaqachon Aristotelning
barcha asarlari bilan tanishish ta'sirida; bu vaqtda sxolastika
o'zining eng yuqori darajasiga etadi. Biroq, hozirgi paytda ham
metafizikaning rivojlanishi faqat Aristotelning yangi kashf
etilgan asarlari asosida amalga oshirilmaydi: Avgustinning
metafizik qarashlari , Areopagit yozuvlaridagi ontologik
elementlar va Platon g'oyalari ham kuchli fikr sifatida muhim
edi.
G'oyalarni tushunishda sxolastikaning ontologiyasi Aristotelga
nisbatan boshidanoq mustaqil. Aleksandr Gales Arastuning
Platon g'oyalariga qarshi e'tirozlarini mutlaqo rad etadi.
Iskandarning o'zi Aristotelning to'rtta printsipini qabul qiladi,
ammo shakl printsipini chaqiradi: causa exemplaris sive
idealis. Albertus Magnus De erroribus Aristotelisni yozadi;
Foma Akvinskiy Arastuning Platonning so'zlarning ichki
ma'nosini o'rganishiga qarshi polemikasini qoralaydi;
"Bonaventure" g'oyalarni inkor etish natijasida Aristotel
boshidan kechirgan Misr zulmatligi haqida gapiradi.
Bu vaqtda sxolastika metafizikasi monistik yo'naltirilgan arab
falsafasi hamma narsani to'ldirish bilan tahdid qilgan somonni
engib o'tish orqali uning hayotiy kuchini kamdan kam ochib
beradi. Averroeseng yuqori printsip - shakl - faoliyatini
materiyada yotadigan shakllarni oddiy ajratishgacha
kamaytiradi, shunda u uchun yaratilish faqat evolyutsiyadir;
Shu bilan birga, u passiv aqlni abadiylikdan insonning
individual ruhlarida uchraydigan bitta qabul qilish qobiliyati va
faol ongni dunyoga tarqaladigan ilohiy ongning oqishi deb
tushunadi, bu esa passiv yoki qabul qiluvchi ongni yoritadi.
Albert va Tomas bu ta'limotni qat'iyan rad etishadi va ular
sahnaga noto'g'ri talqin qilingan ta'limot o'rniga to'g'ri
tushunilgan Aristotelni olib kelishadi va ko'tarilgan
masalaning metafizik tomonini aniq ko'rsatib berishadi.
Ilohiyotni fanga aylantirgan ushbu ijodiy davr, ayni paytda
metafizikaning hukmronlik davri. Ikkinchisi darsliklarda
o'qitilmaydi, lekin qisman "Sumlar" ning kirish qismi vazifasini
bajaradi, qisman kichik insholar mavzusini tashkil qiladi.
Ikkala Tomasning yig'indilari - falsafiy va diniy - shunday
tartibga solinganki, ular mantiqiy ilohiyotning mazmuni,
ontologiyaning asosiy tushunchalari bilan yonma-yon keladi.
Uning Quaestiones disputatalari metafizik mavzular bilan ham
shug'ullanadi. "De potentsiya" risolasida hind
spekülasyonlarının asabini yaratgan va hali ham Heraklit,
Parmenid va boshqa yunon faylasuflari tomonidan ishg'ol
qilingan qadimiy muammo - qanday qilib ko'p bo'lish
mumkinligi tushuntirilgan. Tomasning ustozi Albert ham bu
muammoni hal qildi, ammo uning buyuk shogirdiga
qaraganda kamroq ilmiy muvaffaqiyatga erishdi. - hind
spekülasyonunun asabini yaratgan va hali ham Geraklit,
Parmenid va boshqa yunon faylasuflari tomonidan ishg'ol
qilingan. Tomasning ustozi Albert ham bu muammoni hal
qildi, ammo uning buyuk shogirdidan kam ilmiy
muvaffaqiyatga erishdi. - hind spekülasyonunun asabini
yaratgan va hali ham Geraklit, Parmenid va boshqa yunon
faylasuflari tomonidan ishg'ol qilingan. Tomasning ustozi
Albert ham bu muammoni hal qildi, ammo uning buyuk
shogirdidan kam ilmiy yutuqlarga erishdi.
Sxolastik falsafa tarixi eng qulay tarzda ikki davrga bo'linadi:
birinchisi 9-asrdan 13-asrning boshlari - boshlang'ich
sxolastika davri yoki Aristotel mantig'ini va neo-Platon
faylasuflarini cherkov ta'limiga tatbiq etish; ikkinchisi, XIII asr
boshlaridan. O'rta asrlarning oxirigacha - sxolastikaning to'liq
rivojlanishi va keng tarqalishi yoki bundan buyon to'liq ma'lum
bo'lgan Aristotel falsafasining cherkov dogmalariga murojaat
qilish davri. Sxolastik falsafaning boshlanishi, qoida
tariqasida, u 9-asrning o'rtalarida bergan qadimiy
(neoplatonik) qarashlarni o'ziga xos va dadil qayta ishlashida
ko'rinadi. Jon Skott Eriugena .
O'rta asr tafakkur harakatining umumiy
ko'rinishi
Uning 12-asrning o'rtalariga qadar cho'zilgan birinchi bo'limi
platonizmning ustunligi bilan ajralib turadi ; bu Chartres
Bernard bilan yakunlangan Avgustinning ta'siri bilan bog'liq.
Shu bilan birga, neo-platonik ta'sir arab va yahudiy faylasuflari
vositasida paydo bo'ladi, ular Benskiy Amalrix va Dinant Devid
monistik ta'limotida eng aniq namoyon bo'ladi. Burilish
nuqtasi, arastotel yozuvlari bilan tanishishimiz kengayib
bormoqda, bu esa qisman arablarga qarzdor. Solsberi Jon ,
taxminan 1159 yil, Organonni to'liq biladi; taxminan 1200
metafizikaning tarjimasi Konstantinopoldan G'arbga keladi,
ammo Aristotel ta'limotining monistik ma'noda talqin qilinishi
(ba'zilari arablarga ergashgan) cherkov oldida shubhali qiladi.
Papa Gregori IX 1231 yilda Aristotelning libri tabiiy
moddalarini ular tekshirilguncha va xatolik gumonlari bartaraf
etilgunga qadar maktabdan foydalanishni istisno qilish
to'g'risida buyruq.
Bu yaqinda mashhur bo'lgan Aristotelning asarlariga nisbatan
ehtiyotkor munosabatni keltirib chiqaradi, ammo XIII asrning
deyarli yarmi. Aristotelianizm nasroniy faylasuflari tomonidan
yaxshi qabul qilinadi; shu bilan birga qadimgi fikrlash
usullarini kengroq assimilyatsiya qilish va sxolastikaning
gullab-yashnash davri boshlanadi. Spekulyativ fikr va
sxolastikaning pasayishi XIV asrda boshlanadi.
Biroq, sxolastikaning mavjudligi, uning gullab-yashnashi va
tanazzulga uchrashi faqat antik falsafa asarlarining katta yoki
kichikroq qismiga bog'liqligini va O'rta asr xristianlik falsafasi
qadimgi odamlarga qullik qaramligida bo'lgan deb o'ylamaslik
kerak (ayniqsa, Aristotel), shuningdek, ular etarli darajada
tushunilmagan. Patrististlar singari, sxolastiklar ham qadimgi
faylasuflardan birinchi navbatda xristian haqiqatini
tasdiqlashni talab qilishgan; patrististlar singari qadimgi
faylasuflarning nasroniy qarashlari bilan ichki kelishuvi ularni
u yoki bu faylasufga rioya qilishga majbur qildi.
Aflotun, e'tiqodga yot bo'lgan ba'zi qarashlarga qaramay, ular
orasida Xudoning borligi to'g'risida ta'lim bergani, abadiyat va
zamonni, g'oyalar va materiyani ajratib ko'rsatganligi, aql - ko'z,
haqiqat - ruhning nuri, bilim - ko'rish va qat'iy deb ataganligi
sababli ular orasida baland turardi. bilim yaratadigan ongni
yaratadigan aqlni yaratdi. Aristotel o'zining organik
dunyoqarashi bilan nasroniylarning hayot va ruh haqidagi
tushunchalari o'rtasidagi o'xshashlik tufayli sxolastikalarni jalb
qildi; ular Xudoning borligi va ilohiy xususiyatlarning
Muqaddas Bitik ta'limotiga yaqinligi haqidagi ta'limotida,
uning fikriga ko'ra, ruh tananing bir shakli, Injil
antropologiyasining spekulyativ ifodasidir. Aristotel
falsafasidan qadimgi nasroniylarning fikrlash tarziga singib
ketgan barcha narsalar, shuning uchun ham sxolastlar orasida
rivojlangan. Shu bilan birga, ular Aristotelda umumbashariy
fikrlaydigan va keng dunyoqarashli odamni qadrlashdi,
Solsberi Jon ikkala qadimgi faylasuflarning xizmatlarini
ta'kidlab, ammo to'liq bilim, haqiqiy falsafa faqat imon bilan
mumkin, deb aytadi, ularsiz qadimgi mutafakkirlar xatoga yo'l
qo'ygan. Shunday qilib, o'rta asr spekulyatsiyasining qadimgi
bilan aloqasi, ikkinchisiga ega bo'lgan barcha ahamiyatga ega
bo'lgan holda, sxolastikaning rivojlanish tarixida alohida
ahamiyatga ega bo'lishi mumkin emas; ichki tabiatning
boshqa omillarini yodda tutishingiz kerak. Cherkov
o'qituvchilari sxolastlar nazarida akademiya va litsey
rahbarlaridan balandroq turishlari kerak edi. Shu sababli,
sxolastikaning boshlanishini sababsiz emas, balki 9-asrning
G'arb mutafakkiri falsafasiga bog'lash mumkin. I.S.Erigena va
VIII asrdagi yunon rohibining ilohiyotiga. St. Jon Damascene.
Uning "Πηγή γνώσεως" ("Bilim manbasi") inshosi patristik
ilohiyotning to'plamini, kirish falsafiy bobini,
Aslida qadimgi sxolastikaning etakchisi, qachonki e'tiqod
mazmunini oqilona va sistematik shaklga solish zarurati
tug'ilsa, Avgustin edi. Scholastics dinshunoslikni dinning
barcha elementlarini birlashtiradigan fan sifatida izlagan:
ijobiy, spekulyativ va sirli. Ushbu maqsad sari birinchi qadam
Anterm of Canterbury nomi bilan bog'liq (vafot 1109); Uning
Xudo borligini isbotlashi ratsional ilohiyot uchun asos yaratdi.
XII asr o'zi bilan birga olib keladi, bir tomondan, ya'ni.
Summae, doktrinaning ijobiy mazmuni to'plamlari, ikkinchidan,
Bernard Klervada topilgan sirli intilishlar.
XIII asrga kelib. to'g'ri ma'noda ilohiyotning fan sifatida asosini
anglatadi. Aleksandr Gales (1245 yilda vafot etgan),
shuningdek, o'zining Summa-siga Lombard Pyotrining "
Jumlalari " ga sharh shaklini beradi , ammo shu bilan birga
umumiy uslubiy savollarni tug'diradi: sacra intizomi zarurmi,
yolg'izmi, amaliymi yoki nazariymi, uning mavzusiga nima
xizmat qiladi, uni qanday ifodalash kerak. Uning ilohiyoti
metafizika yoki falsafa prima singari bilimlarni yaxshilashga
emas, balki qalbni yaxshilashga qaratilgan donolikdir.
Albertus Magnus yana davom etadi: u ilohiyot yoki sakra
intizomini ilmga aylantiradigan va uni falsafa bilan
bog'laydigan donolik deb biladi.
Foma Akvinskiy, nihoyat, imonga asoslangan va vaqtincha
erishiladigan barcha bilimlarni to'ldirishga asoslangan
donolikka ehtiyoj borligini isbotlaydi; bu falsafa prima,
nomukammal bo'lsa ham, abadiy tafakkurning dastlabki
tushunchasi. Bu erda Aristotel tushunchalarining ta'siri
seziladi, ammo etakchi fikrlar qadimgi taxminlar chegarasidan
chiqib ketadi. Bu balandlikda qolish uchun nafaqat ilmiy
g'ayrat, balki fikrning shunday yuksalishi uchun old shart
bo'lgan din elementlarining doimiy kelishuvi ham zarur edi.
Ilmiy dunyo ushbu kelishuvni saqlab qololmadi va XIV va XV
asrlarda zamon ruhi ta'siri ostida. qisman cho'kdi, qisman yon
tomonga burildi. Ijobiy ilohiyot, tasavvuf va dialektika bir-
biridan ajralib qoldi, eng yuqori nuqtai nazarlardan voz
kechildi, spekulyativ kuch shu qadar sustlashdiki, nominalizm,
O'rta asr sxolastikasi fikrlashning ikki yo'nalishiga bo'lingan:
biri ijodkorlikni namoyon qilmasdan, gullab-yashnagan davrda
sotib olishni sodiqlik bilan saqlab qoldi - ikkinchisida o'zini
tanazzul alomatlari ko'rsatdi. Sxolastikaning qulashining ichki
sabablaridan tashqari, bunga sabab bo'lgan boshqa omillar
ham bor edi - tabiatni o'rganishga bo'lgan qiziqish va antiqa
bilimlarni tiklash. XIII asrdan boshlab, ikkinchisiga ham,
boshqasiga ham ma'qul kelishi kerak edi. Aristotel falsafasini
o'rganish. Maktabda o'qitishning ilohiy xarakteri hali ham
ustun edi; ta'siri ong yo'nalishida aks etgan barcha institutlar
cherkov yurisdiksiyasida edi: faqat sxolastika o'z-o'zidan
parchalanib ketganligi sababli, boshqa yo'nalishni egallashi
mumkin edi. Sxolastikaning parchalanishi XIV asrda,
universallar haqidagi eski falsafiy savolni hal qilishda
aniqlandi. XIV asrgacha. realizm hukmronlik qildi; endi
ustunlik nominalizm tomoniga o'tadi .
Umuman olganda biz narsalarning haqiqiy mavjudligini emas,
balki Xudoning haqiqiy fikrlarini emas, balki faqat sub'ektiv
mavhumliklarni, so'zlarni va alomatlarni bilamiz, deb
ta'kidlagan holda, nominalizm falsafaning negizidagi har
qanday ma'noni inkor etdi, bu o'z nuqtai nazaridan faqat
ushbu belgilarni pozitsiyalar va xulosalarga bog'lash. U
takliflarning to'g'riligini o'zi baholay olmaydi; Haqiqiy narsalar
haqidagi bilimlar, shaxslar, u etkazib berolmaydi. Ushbu
ta'limot, tubdan skeptik tarzda, ilohiyot va dunyoviy ilm
o'rtasida jarlik yaratdi. Dunyo haqidagi har qanday fikr puch
narsadir; u hissiyot bilan shug'ullanadi, lekin hissiyot faqat
hodisadir. Faqat ilohiyotning ilhomlangan sababi haqiqiy
tamoyillarni o'rgatadi; faqat u orqali biz shaxsiyat va hamma
narsaning umumiy asosi bo'lgan va shuning uchun hamma
narsada mavjud bo'lgan Xudoni bilishni o'rganamiz. Bu
dunyoviy ilm-fan printsipiga ziddir, unga ko'ra hech narsa ko'p
narsada bir vaqtning o'zida bo'lishi mumkin emas; lekin biz
buni vahiy orqali bilamiz, bunga ishonishimiz kerak.
Shunday qilib, eng keskin kontrastda, ikkinchisiga tabiiy va
g'ayritabiiy ikkita haqiqat qo'yiladi: biri faqat hodisalarni biladi,
ikkinchisi - ularning g'ayritabiiy asoslari. Teologiya - bu amaliy
fan; u bizga Xudoning amrlarini o'rgatadi, qalbning najotiga
yo'l ochadi. Va ma'naviy va dunyoviy ilm bir-biridan chuqur
farq qilgani kabi, dunyoviy va ma'naviy hayotni ajratish kerak.
Eng ashaddiy nominalist Uxam Uilyam eng qat'iy
fransiskaliklarga tegishli ediu qashshoqlikka qasamyod qilib,
papa hokimiyatining ish uslubiga toqat qilmadi. Haqiqiy ruhiy
barcha dunyoviy narsalardan voz kechishi kerak, chunki u aqlli
hayot hodisalarini hech narsa deb hisoblamaydi. Shuning
uchun ierarxiya dunyoviy kuchdan voz kechishi kerak:
dunyoviy va ma'naviy shohliklarni ajratish kerak; ularning
chalkashliklari ofatlarga olib keladi. Ruhiy shohlik
dunyoviylikdan ustundir, chunki haqiqat tashqi ko'rinishdan
ustundir.
Bu erda ma'naviy va dunyoviy davlat haqidagi ta'limot haddan
tashqari chegaralarga olib kelindi, shundan so'ng burilish
kerak edi, chunki ma'naviy va dunyoviy hokimiyatni to'liq
ajratish iyerarxiya tushunchasiga mos kelmaydi. Nominalizm
umumiy qarashga aylana olmadi, lekin u keng tarqalishga
erishdi, tasavvufni o'ziga jalb qildi, dunyoviy shov-shuvlardan
nafratlanishiga o'xshash va realizm bilan bahslashganda
sxolastik tizimlarni parchalab tashladi. U O'rta asr
falsafasining muntazam tendentsiyasini polemik
tendentsiyaga aylantirdi. Nominalistlar va realistlar o'rtasidagi
nizo doimiy ravishda olib borilmadi va samarali natija
bermadi: tortishuvlar argumentlar o'rnini egallab olishdi. O'rta
asrlarning nominalizmi falsafa uchun faqat salbiy ma'noga
ega edi . U ilmiy tadqiqotlarni ilohiyotdan ajratdi, chunki u
dunyoviy ilmlar ortidagi ma'naviy hayot uchun barcha
ahamiyatni rad etdi. Uning ta'siri ostida XIV jadval. Falsafa
fakulteti nafaqat ism bilan, balki haqiqatni qidirishda o'zini
dinshunoslikdan ajratdi. Falsafiy tadqiqotlar ko'proq erkinlikka
ega bo'ldi, ammo mazmunan yo'qoldi. Sxolastikizm
tanbehlanadigan formalizm, hozir haqiqatan ham deyarli
mantiqiy shakllar bilan band bo'lgan falsafada haqiqatan ham
ustunlik qilmoqda. Bu erda dunyoviy ilm-fan rivojidagi diniy
befarqlikning boshlanishi; u ma'naviy va dunyoviy sohani
ajratish printsipiga asoslanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |