Svop shartnomalari

3.3.1. Forvard muddatlari

Jahon valyuta bozorlarida forvard operastiyalarining salmoqli hajmi 1 yilgacha bo’lgan standart davrlar – 1, 2, 3, 6 oy va 1 yillik muddatlarga tuziladi (95% dan ortig’i). Ularga valyutalashning to’g’ri sanalari mos keladi. Masalan, agarda bugun 15 iyulda (spot 17 iyulda) autrayt bitimi 2 oylik muddatga tuzilsa, valyutalash sanasi aynan 17 sentyabrga to’g’ri keladi (mazkur sanalar bayram yoki dam olish kunlariga to’g’ri kelib qolmasligi sharti bilan).

Agar standart muddatlardagi autrayt forvard bitimini tuzishda spot sanasi oyning oxirgi kuniga to’g’ri kelsa, bu holatda valyutalash sanasini aniqlashda oyning so’nggi sanasi qoidasi («end of month rule») dan foydalaniladi. Masalan, agar 2 oylik autrayt bitimi 26 fevralda tuzilgan va spot sanasi 28 fevralga to’g’ri kelgan bo’lsa, valyutalash sanasi 30 aprelga to’g’ri keladi (28 aprelga emas).

Agar forvard shartnomasini bajarish 1 oy ichida (1 kun, 1 hafta, 2 hafta) amalga oshiriladigan bo’lsa, bunday bitimlar qisqa muddatga tuzilgan deb hisoblaniladi.

Biroq bank mijozlari ko’pincha tuzadigan forvard bitimlarining valyutalash sanalari standart muddatlarga mos kelmaydi (masalan, 40 kunlik autrayt bitimi). Bunday hollarda bitimlar nostandart sanalar, ya’ni «siniq sanalar» (broken dates)ga ega deb hisoblaniladi. Bunday sanalardagi bitimlarni tuzadigan dilerlar shuni e’tiborga olishlari kerakki, standart muddatli operastiyalar bozoriga nisbatan mazkur operastiyalar bozori kam likvidli hisoblanadi va pozistiyani yopish, shuningdek, kontrbitimni o’tkazish uchun mos kontragentni topish qiyin bo’lishi mumkin.

Quyidagi 3.4.-jadvalda forvard operastiyalari jahon aylanmasining muddatlari bo’yicha salmog’i keltirilgan. Undan ko’rinib turibdiki, qisqa muddatlarga tuzilgan muddatli bitimlarning ulushi tobora kamayib bormoqda. Forvard konversion operastiyalari valyuta risklarini sug’urtalashda, shuningdek, chayqovchilik operastiyalari uchun ham keng qo’llaniladi.

3.4.-jadval

Forvard konversion operastiyalarining o’rtacha kunlik jahon aylanmasi (mlrd. AQSh doll., % da)¹⁷

InstrumentMuddatlar	1995	2005
Autrayt bitimlari:	97	129
- 7 kungacha	50 (52%)	51 (39%)
- 7 kundan 1 yilgacha	44 (45%)	76 (58%)
- 1 yildan ortiq	3 (3%)	4 (3%)
Valyuta svopi bitimlari:	546	656
- 7 kungacha	382 (70%)	450 (69%)
- 7 kundan 1 yilgacha	155 (28%)	197 (30%)
- 1 yildan ortiq	7 (2%)	8 (1%)

Masalan, turli valyutalardagi tushumlarga ega bo’lgan tashqi savdo tashkilotlari valyuta kurslarining o’zgarishi riskidan himoyalanish maqsadida forvard shartnomalaridan foydalanadilar. Misol sifatida, Rossiyaning neft qazib chiqaruvchi kompaniyasi neft va neft mahsulotlarini xorijga eksport qiladi va hisob-kitobni AQSh dollarida amalga oshiradi. Shu bilan bir vaqtda u davriy ravishda Germaniyadan zarur quvurlar, qazib chiqarish uskunalarini va butlovchi qismlarni sotib oladi (evroda). Demak, kompaniya bir valyutada eksport tushumlariga, boshqa valyutada esa to’lov majburiyatlariga ega. Agar kompaniyada neftni sotish va quvurlarni sotib olishning aniq rejasi mavjud bo’lsa, u evroning dollarga nisbatan kursining noqulay o’zgarishidan sug’urtalanishi mumkin, bunda u kelajakda, ya’ni Germaniyadan qurilmalarni sotib olish paytida dollar evaziga evroni sotib olish bo’yicha shartnoma tuzadi. Shuningdek, kelajakdagi almashuv kursining qanday bo’lishini bilgan holda kompaniya o’zining kelajakdagi xarajatlarini hisoblashi va to’g’ri investistion va narx siyosatini qo’llashi mumkin.

Forvard bitimlarida maxsus forvard kursi qo’llaniladi va bu kurs odatdagi spot kursidan farq qiladi. Forvard kursining shakllanishi mamlakatning olib boradigan valyuta siyosati, valyuta cheklovlarining mavjudligi va forvard bozorining likvidligiga bog’liq bo’ladi. Jahon amaliyotida valyutaning forvard kursini belgilashning ikki usulini ajratib ko’rsatish mumkin:

1. Klassik (an’anaviy) usul – ikki valyuta bo’yicha foiz stavkalari o’rtasidagi farqi asosida hisoblash. Bu usul xalqaro moliyaviy bozorlarda valyuta cheklovlari mavjud bo’lmagan va likvidli bozorlarga ega bo’lgan valyutalar uchun qabul qilingan (masalan, USDJPY, EURUSD va b.).

2. Spot kursining kelajakdagi o’zgarishi borasidagi kutishlarning chiziqli ekstrapolyastiya usuli asosida forvard narxining shakllanishi. Bunda bozor ishtirokchilari forvard kursiga spot kursining muayyan vaqt o’tganidan keyingi ko’rsatkichi sifatida qarashadi. Mazkur usul ayirboshlashda ba’zi cheklovlarga ega bo’lgan valyutalar uchun xususiyatlidir.

Ko’pchilikda shunday savol tug’ilishi mumkin: nima uchun spot va forvard kurslari bir-biridan farq qiladi va nima uchun konversion bitim tuzilgan spot kursi bo’yicha forvard bitimini ham amalga oshirish mumkin emas?

Spot va forvard kurslarining farqlanishining turli sabablari mavjud bo’lib, ulardan eng asosiysi, bu ikki valyutadagi depozitlar foiz stavkalarining o’zaro farq qilishidir.

3.3.2. Forvard kursini hisoblash

Autrayt forvard kursi  Spot kurs ± Forvard punktlari

Forvard punktlari boshqacha qilib forvard farqi yoki svop-farq deb ham nomlanadi. Ular berilgan valyuta kursining mutlaq punktlarini tashkil qiladi (kotirovka valyutasi birliklarida). Klassik moliya nazariyasiga ko’ra ular muayyan davrlarda xalqaro pul bozorlarida sotiladigan valyutalar o’rtasidagi foiz stavkalarining farqini aks ettiradi va foizli differenstial (interest rate differential) deb nomlanadi.

Valyutalarning diskont yoki mukofot bilan kotirovkalanishining qoidasi mavjud bo’lib, unga ko’ra:

• 
  
  Muayyan davr uchun forvard shartlarida past foiz stavkasidagi valyuta shu davrdagi yuqori foiz stavkasiga ega bo’lgan valyutaga nisbatan mukofot bilan kotirovkalanadi;
  
• 
  
  Muayyan davr uchun forvard shartlarida yuqori foiz stavkasiga ega bo’lgan valyuta shu davrdagi past foiz stavkasidagi valyuta uchun diskont yoki chegirma bilan kotirovkalanadi.
  

Shunday qilib, forvard kursi joriy spot kursiga mukofotni qo’shish yoki chegirmani ayirish orqali hisoblanadi.

Xalqaro amaliyotda qabul qilingan klassik uslub bo’yicha forvard punktlari quyidagi tarzda hisoblanadi:

Bu erda valyutalar bo’yicha foiz stavkalari forvard kursi hisoblanayotgan davrga (kunlar soniga) tegishli bo’ladi.

Ko’pchilik valyutalar uchun foiz asosi sifatida 360 kun qabul qilingan bo’lsa-da, funt sterling uchun bu ko’rsatkich 365 kundan iborat.

Agar hisoblab chiqilganda forvard punktlari musbat ishoraga ega bo’lsa, demak bu mukofot bo’ladi va u spot kursiga qo’shiladi; manfiy ishora holatida diskont, ya’ni chegirma hisoblanib, u spot kursidan ayiriladi.

Mazkur formula bo’yicha o’rtacha aytrayt kursi uchun o’rtacha forvard punktlarini hisoblab chiqish mumkin (bid va offer tomonlarini hisobga olmasdan). Biroq, spot kursi kabi, autrayt kurslarida ham banklar ikki tomonlama kotirovkani amalga oshiradilar. Ya’ni forvard punktlarining ham bid va offer tomonlari mavjud:

Misol tariqasida olsak, bir Amerika kompaniyasida 3 oy davomida 1 mln. AQSh dollari miqdorida bo’sh pul mablag’lari mavjud bo’lib, u bu summani yoki depozitga qo’yishi, yoki boshqa valyuta, masalan, evroda depozitga qo’yishi mumkin. Bunda, 3 oylik dollarlik kreditlar bo’yicha foiz stavkasi 4% ga, evroda 3 oylik foiz stavkalari esa 3% ga teng. Agar evroning dollarga nisbatan quyidagi kurslari mavjud bo’lsa, EURUSD kursi uchun bid va offer forvard punktlarini hisoblab chiqamiz: