Davrlashtirish va sanalarni aniqlash usuiiari Ashyoviy buyumlarning sanasini, ya’ni yoshini aniqlashda

• 
  Davrlashtirish va sanalarni aniqlash usuiiari
  

Ashyoviy buyumlarning sanasini, ya’ni yoshini aniqlashda
arxeologiya, geologiya, paleoantropologiya, paleoklimatologiya,
arxeozologiya, arxeobotanika, paleografiya, kimyo, flzika,
tilshunoslik, informatika va boshqa fanlar qo‘lga kiritgan
ma’lumotlar muhim ahamiyatga egadir.
Davrlashtirish usuiiari paleolit davri odamlari hayot tarzini
tiklash, tosh davri manzilgohlari odam qoldiqlarini tadqiq va tahlil
etish mazkur manzilgohni arxeologik razvedka qilish va qazish
bilan bevosita bog‘liqdir. Ushbu arxeologik tadqiqotlar hujjatlari
muayyan texnologik usullar yordamida qayd etiladi. Mazkur qayta
tiklash subyektiv, gominidlar fe’l-atvorining ko‘pgina jihatlarini
nazardan chetda qoldirishi, ya’ni noaniq faktlarga asoslangan
boiishi mumkin. Shu bois zamonaviy etnografik, etnologik,
toponimik va geologik tadqiqotlardan eksperement sifatida

foydalanish, ulardan qimmatli ma’lumotlar olish mumkin, ammo

ulardan juda ehtiyotlik bilan foydalanish lozim.
So‘nggi yillar ichida olimlar ibtidoiy jamiyat tarixining nisbiy
va mutlaq aniq sanasi - yoshini aniqlashning yangi usullarim kashf
etib, ulami sinovdan o ‘tkazdilar.
Bular geoxronologiya, radiometrik, radiouglerod,
dendroxronologiya, arxeomagnit, kaliy-organ va boshqa usullardir.
Mazkur usullami fanda qoilash natijasida ibtidoiy jamiyat tarixini
davrlarga boiish, davrlar sanasini aniqlashda yaxshi natijalarga
erishildi.
Radiouglerod usuli. U yoki bu arxeologik yodgorliklaming
madaniy qatlamlaridan topilgan daraxt, ko‘mir, hayvon va odam
suyaklarining yoshini aniqlashda radiouglerod uslubidan keng
foydalanilmoqda.
Olimlaming tadqiqotlari natijasida azot atomlariga kosmik
nurlaming ta’siri ostida atmosferada atom og‘irligi S 14-karbon -
14 bo‘lganuglerodning radioktiv izotopi mutassil ravishda to‘plana
borishi kuzatilgan.
Atmosferadan esa uni o‘simliklar yutadi, radioktiv izotoplar
esa o‘simliklar va nafas yoilari orqali hayvon va odam tanasiga
singadi. Hayvon va o^simliklar hayvon halok bo‘lar ekan karbon 14
ham yemirila boradi. Olimlaming tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki,
karbon 14ning yarim yemirilishi davri 5730 yilga teng ekan.
Karbon -14ning yemirilish darajasi bilib olingach hayvon, odam va
o‘simliklaming yashagan vaqti aniq bo‘lib qolar ekan.
Dendroxronologiya usuli. Arxeologiyadagi ko‘plab sanalami
aniqlash usullari, shu jumladan, daraxt kundasidagi doira yoki
xalqalarga qarab davrlashtirish usuli Yer iqlimiga quyosh
nurlarining ta’sirini o‘rgangan nanoarxeolog A. E. Duglas
tomonidan fanga kiritilgan. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki,
daraxtlaming yillik halqalariga qarab uning kesilgan vaqti bir
yilgacha aniqlikda bilib olinadi. Bu dendroxronologik usuldir.
Mazkur usul bilan arxeologik yodgorliklaming madaniy
qatlamlaridan topilgan daraxt va yog‘och buyumlar sinchiklab
o‘rganiladi va yillik xalqalar hisoblab chiqiladi.

Duglas ko‘pgina daraxt turlari, asosan, qattiq daraxtlar o‘sishi

har yili muayyan xaJqalaming qo‘shilishi bilan o'sishini bilgan,
hamda har bir halqa o‘sha yil iqlimi. atrof-muhit haqida
ma’lumotlar saqlab qolishi nazariyasini ilgari surgan. Hozirda
zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida
dendroxronologistlar aniq ilmiy ma’lumotlar olish imkoniga ega
bo‘lishmoqda.
So‘nggi yillarda arxeologik va antropologik ashyolaming
sanasini aniqlashda kaliy-argon (K14-Kr40) usuli ham
qo‘llanilmoqda. Kaliy-argon usuli yordami bilan tarkibida kaliy
bo‘lgan vulqon ma’danlaming yoshini aniqlash mumkin ekan.
Mazkur usul 1950-yillarda Kaliforniya universiteti olimlari
tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga olib kirilgan.
Arxeologik yodgorliklaming madaniy qatlamlaridan kovlab
olingan sopol idish va ulaming parchalarini yoshini aniqlashda
arxeomagnit usuli jahon arxeologiyasida keng qo‘llanmoqda.
Olimlaming tadqiqotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, sopol
buyumlarga yerning magnit maydoni ta’sir etib, u sopol idishda
uzoq vaqt o‘zgarmagan holda saqlanib qolar ekan.
Sopol buyumlarning magnitlanish darajasiga ko‘ra, Yeming
magnit maydoni chiziqlari tortiladi va sopoldan yasalgan
buyumlarning yoshi aniqlanadi.
Arxeomagnit usuli bilan qadimiy sopol buyumlarning vaqtini
plyus 25 yil xato bilan aniqlash mumkin ekan.
Radiometrik usul. Vaqtni aniqlashning zamonaviy usullaridan
biri bu radiometrik usul bo‘lib, radioaktiv atomlarni tahlil etish va
ulardagi o‘zgarishlar yordamida aniqlanadi.
Ilk tarixning davr va sanasini aniqlashning yuqorida
ko‘rsatilgan usullaridan tashqari yana boshqa usullari ham borki,
ular ftor, kollagen, uran va azot usullaridir. Bu usullar suyakning
minerallanish, ya’ni organik moddalarning anorganik minerallar
birikmalariga aylanish jarayoniga asoslangandir.
M a’lumki ibtidoiy davrga mansub yodgorliklaming madaniy
qatlamlaridan tosh, yog‘och, ko‘mir, kul, mehnat qurollari bilan bir
qatorda odam va hayvon suyaklari ham topilgan. Shubhasiz, yer

ostida uzoq yillar davomida ko‘milib yotgan odam va hayvon

suyaklari asl holicha saqlanib qola olmadi. Ko‘p yillar mobaynida
tuproq ichida yotgan suyaklar ichiga tuzlar kirib uning organik
qismini asta-sekin yemiradi. Oqibat natijada suyakning kimyoviy
tarkibi o‘zgaradi. Suyakdagi mineral va mineralsiz qismlaming
nisbati o‘zgarib ketadi.
Olimlaming xulosalariga ko‘ra suyak qancha qadimiyroq
bo‘lsa unda kollagen (organik) modda va uran moddalari ko‘proq
bo‘lar ekan. Hayvon va odam suyaklarining yer ostida uzoq
ko‘milib yotishidan suyaklardagi oqsil moddalar kamaysa ulardagi
azot kamayar ekan.
Keyingi yillarda Angliya, Amerika Qo‘shma Shtatlari,
Fransiya, Germaniya, Polsha, Rossiya, Yaponiya va boshqa qator
mamlakatlardagi olimlar arxeologik davrlashtirish va ashyoviy
dalillarning yoshini aniqlash borasida juda katta ish olib
borilmoqda. Bu yutuq va kashfiyotlar ibtidoiy jamiyat tarixining
yoshini aniqroq bilishga imkon bermoqda.
Olimlar davrlashtirish va ibtidoiy tarixning muayyan davrdagi
buyumlaming yoshini aniqlashda yuqorida sanab o ‘tilgan
usullardan foydalanib arxeologik davrlashtirishning quyidagi
nisbiy tartibini tavsiya etadilar:
A) Ilk - quyi tosh asri 4-4,5 million bilan 40 mingyilliklar
oralig‘idagi davrni o‘z ichiga oladi;
B) So‘nggi - yuqori tosh asri 40-12-mingyilliklar orasidagi
davrdir. Ba’zilar esa so‘nggi tosh asrining sanasi 37-12
mingyilliklar bilan belgilanadi deb faraz qiladilar;
V) Mezolit - o‘rta tosh asri mil. a w 12-6-mingyilliklar
orasidagi davr bilan belgilanadi. Ba’zan uni 12-8-mingyilliklar
bilan belgilaydilar;
G) Neolit - yangi tosh asri miloddan awalgi 4-3 mingyilliklar
oralig‘idagi davrni qamrab oladi;
D) Jez - bronza davri - miloddan awalgi III mingyillik oxiri
va I mingyillikning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi;
E) Ilk temir davri - mil. avv. 1-mingyillikning boshlariga
to‘g‘ri keladi.

Shunday qilib keyingi davrdagi kashfiyotlar kishilikning old

tarixini muayyan davrlarga boiish va yoshini aniqlashda katta
yutuqlarga erishdilar. Ammo ibtidoiy jamiyat tarixini davrlarga
boiish va sanasini aniqlash masalasida hali kutilgan natijalarga
erishilgani yo‘q. Shu bois olimlar orasida bu masalani
oydinlashtirishda turli qarashlar bor.

Tikchilik

Ibtidoiy jamiyat tarixini arxeologik davrlashtirish. Ibtidoiy tarixning xronologiyasi va davriyligi
20.09.2019Insoniyatning ibtidoiy tarixi ko'plab manbalar asosida qayta tiklangan, chunki biron bir manba bizga bu davrning to'liq va ishonchli rasmini taqdim eta olmaydi. Manbalarning eng muhim guruhi - arxeologik manbalar inson hayotining moddiy asoslarini o'rganishga imkon beradi. Inson tomonidan yaratilgan narsalar o'zi, uning kasblari va u yashagan jamiyat haqida ma'lumot olib boradi. Insonning moddiy qoldiqlariga ko'ra, siz uning ruhiy dunyosi haqida ma'lumot olishingiz mumkin. Ushbu turdagi manbalar bilan ishlashning murakkabligi shundaki, bizgacha inson va uning faoliyati bilan bog'liq barcha ob'ektlardan uzoqroqda joylashgan. Organik materiallardan tayyorlangan buyumlar (yog'och, suyak, shox, kiyim-kechak) odatda saqlanmaydi. Shu bois tarixchilar ibtidoiy davrda insoniyat jamiyatining rivojlanishi haqidagi oʻz konsepsiyalarini hozirgi kungacha yetib kelgan materiallar (chaqmoqtoshdan yasalgan asboblar, sopol buyumlar, turar-joylar va boshqalar) asosida quradilar. Arxeologik qazishmalar inson mavjudligining eng boshlanishi haqidagi bilimlarni egallashga yordam beradi, chunki inson tomonidan yaratilgan mehnat qurollari uni hayvonot olamidan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri edi. Etnografik manbalar qiyosiy tarixiy usul yordamida o'tmishdagi odamlarning madaniyati, turmush tarzi va ijtimoiy munosabatlarini qayta qurish imkonini beradi. Etnografiya yodgorlik (qoloq) qabilalar va millatlar hayotini, shuningdek, zamonaviy jamiyatlardagi o'tmish qoldiqlarini o'rganadi. Buning uchun, bunday ilmiy usullar mutaxassislarning bevosita kuzatishlari, antik va oʻrta asr mualliflari yozuvlarini tahlil qilish, oʻtmish jamiyatlari va odamlari haqida baʼzi fikrlarni egallashga hissa qoʻshish. Bu erda bitta jiddiy qiyinchilik bor - u yoki bu tarzda, er yuzidagi barcha qabilalar va xalqlar tsivilizatsiyalashgan jamiyatlar ta'sirida bo'lgan va tadqiqotchilar buni yodda tutishlari kerak. Bundan tashqari, eng qoloq jamiyatlar - Avstraliyaning aborigenlari qabilalari va shunga o'xshash madaniyatlarning ibtidoiy tashuvchilari to'g'risida gapirishga haqqimiz yo'q. Etnografik manbalarga xalq ogʻzaki ijodini oʻrganishda foydalaniladigan folklor yodgorliklari ham kiradi.
Antropologiya ibtidoiy odamlarning suyaklarini o'rganadi, ularning tashqi qiyofasini tiklaydi. Suyak qoldiqlaridan biz miya hajmini aniqlashimiz mumkin ibtidoiy odam, uning yurishi, tana tuzilishi, kasalliklari va jarohatlari. Antropologlar suyakning kichik bo'lagidan insonning butun skeleti va tashqi ko'rinishini qayta qurishlari va shu bilan antropogenez jarayonini - insonning kelib chiqishini tiklashlari mumkin.
Tilshunoslik tilni oʻrganish va uning doirasida uzoq oʻtmishda shakllangan eng qadimiy qatlamlarni aniqlash bilan shugʻullanadi. Bu qatlamlardan foydalanib, nafaqat tilning qadimiy shakllarini tiklash, balki o'tmish hayoti - moddiy madaniyat, ijtimoiy tuzilma, fikrlash tarzi haqida ko'p narsalarni o'rganish mumkin. Tilshunoslarning rekonstruksiyalari hozirgi kunga qadar qiyin va ular har doim ma'lum bir faraziy xususiyat bilan ajralib turadi.
Yuqorida sanab o'tilgan asosiy manbalardan tashqari, boshqa ko'plab yordamchi manbalar mavjud. Bular paleobotanika - qadimgi o'simliklar haqidagi fan, paleozoologiya - qadimgi hayvonlar haqidagi fan, paleoklimatologiya, geologiya va boshqalar. Ibtidoiylik tadqiqotchisi barcha fanlar ma'lumotlaridan foydalanishi, ularni har tomonlama o'rganishi va o'z talqinini taklif qilishi kerak.
Davrlashtirish va xronologiya ibtidoiy tarix
Davrlashtirish - bu insoniyat tarixini ma'lum mezonlarga ko'ra shartli ravishda vaqt bosqichlariga bo'lish. Xronologiya - ob'ekt yoki hodisaning mavjud bo'lgan vaqtini aniqlash imkonini beruvchi fan. Xronologiyaning ikki turi mavjud: mutlaq va nisbiy. Mutlaq xronologiya voqea vaqtini aniq belgilaydi (falon vaqtda: yil, oy, kun).
Nisbiy xronologiya faqat voqealar ketma-ketligini belgilaydi, ulardan biri ikkinchisidan oldin sodir bo'lganligini ta'kidlaydi. Ushbu xronologiya arxeologlar tomonidan turli arxeologik madaniyatlarni o'rganishda keng qo'llaniladi.Aniq sanani aniqlash uchun olimlar radiokarbon (organik qoldiqlardagi uglerod izotopining tarkibiga ko'ra), dendroxronologik (daraxt halqalariga ko'ra), arxeomagnit (pishirilgan loy buyumlari sanasi ko'rsatilgan) va boshqalar kabi usullardan foydalanadilar. Ushbu usullarning barchasi hali ham kerakli aniqlikdan uzoqdir va voqealarni faqat taxminan sanashga imkon beradi..Ibtidoiy tarixni davrlashtirishning bir necha turlari mavjud. Arxeologik davrlashtirish asosiy mezon sifatida asboblarni izchil o'zgartirishdan foydalanadi. Asosiy bosqichlar:
Paleolit ​​(eski tosh davri) - quyi (vaqt boʻyicha eng qadimgi), oʻrta va yuqori (kech) davrlarga boʻlinadi. Paleolit ​​2 million yil oldin boshlangan va miloddan avvalgi 8-ming yillikda tugagan. e.;
Mezolit (oʻrta tosh davri) — miloddan avvalgi VIII—V ming yilliklar e.;
Neolit ​​(yangi tosh davri) - miloddan avvalgi V-III ming yilliklar e.;
Eneolit ​​(mis tosh davri) - tosh va metall davrlari orasidagi o'tish davri;
Bronza davri - miloddan avvalgi III-II ming yilliklar e.;
Temir davri - miloddan avvalgi 1-ming yillikda boshlanadi. e.
Bu sanalar juda taxminiy va turli tadqiqotchilar o'z variantlarini taklif qilishadi. Bundan tashqari,in turli hududlar bu bosqichlar edi boshqa vaqt.

Geologik davrlashtirish

Yer tarixi to'rt davrga bo'lingan. Oxirgi davr - kaynozoy. Uchlamchi (69 million yil avval boshlangan), toʻrtlamchi (1 million yil avval boshlangan) va zamonaviy (14000 yil avval boshlangan) davrlarga boʻlinadi. Toʻrtlamchi davr pleystotsen (preglacial va muzlik davrlari) va golosen (muzdan keyingi davr)ga boʻlinadi.
Tarixni davrlashtirish ibtidoiy jamiyat. Eng qadimgi jamiyat tarixini davrlashtirish masalasida tadqiqotchilar oʻrtasida birlik yoʻq. Eng keng tarqalgani quyidagilar: 1) ibtidoiy odam podasi; 2) qabila jamoasi (bu bosqich ovchilar, terimchilar va baliqchilarning ilk qabila jamoasiga va rivojlangan dehqon jamoasiga boʻlinadi. va chorvadorlar); 3) ibtidoiy qo‘shni (proto-dehqon) jamoasi. Ibtidoiy jamiyat davri ilk sivilizatsiyalarning paydo bo'lishi bilan tugaydi.
Insonning kelib chiqishi (antropogenez)
Zamonaviy fanda insonning paydo bo'lishining bir qancha nazariyalari mavjud. Eng asoslisi F. Engels tomonidan ishlab chiqilgan insonning kelib chiqishining mehnat nazariyasidir. Mehnat nazariyasi birinchi odamlarning jamoalarini shakllantirish, ularni birlashtirish va ular o'rtasida yangi aloqalarni shakllantirishda mehnatning rolini ta'kidlaydi. Bu kontseptsiyaga ko'ra, mehnat faoliyati inson qo'lining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi va yangi aloqa vositalariga bo'lgan ehtiyoj tilning rivojlanishiga olib keldi. Shunday qilib, insonning paydo bo'lishi mehnat qurollarini ishlab chiqarishning boshlanishi bilan bog'liq.
Antropogenez jarayoni (insonning kelib chiqishi) o'z rivojlanishida uch bosqichdan o'tdi:
1) insonning antropoid ajdodlarining paydo bo'lishi;
2) qadimgi va qadimgi odamlarning tashqi ko'rinishi;
3) zamonaviy tipdagi odamning paydo bo'lishi.
Antropogenezdan oldin intensiv evolyutsiya sodir bo'lgan oliy maymunlar turli yo'nalishlarda. Evolyutsiya natijasida maymunlarning bir nechta yangi turlari, jumladan driopiteklar paydo bo'ldi. Driyopiteklar avstralopiteklardan kelib chiqqan, ularning qoldiqlari Afrikada topilgan.
Australopithecus nisbatan katta miya hajmi (550-600 cc), orqa oyoq-qo'llari ustida yurishi va tabiiy narsalardan asbob sifatida foydalanishi bilan ajralib turardi. Ularning tishlari va jag'lari boshqa maymunlarnikiga qaraganda kamroq rivojlangan. Avstralopiteklar hamma narsani yeydigan va mayda hayvonlarni ovlagan. Boshqa antropomorfik maymunlar singari, ular podada birlashgan. Avstralopitek 4-2 million yil avval yashagan.
Antropogenezning ikkinchi bosqichi pitekantrop ("maymun-odam") va unga aloqador Atlantrop va Sinantrop bilan bog'liq. Pitekantroplarni allaqachon eng qadimgi odamlar deb atash mumkin, chunki ular avstralopiteklardan farqli o'laroq, tosh asboblarni yasagan. Pitekantropda miyaning hajmi taxminan 900 kubometr edi. sm, Sinantropda esa - pitekantropning kech shakli - 1050 kubometr. qarang: Pitekantroplar maymunlarga xos ba’zi xususiyatlarni – bosh suyagining past bo‘g‘ini, egilgan peshonasi va iyagining chiqishi yo‘qligini saqlab qolgan. Pitekantroplarning qoldiqlari Afrika, Osiyo va Yevropada uchraydi. Ehtimol, insonning ota-bobolari Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda bo'lgan. Eng qadimgi odamlar 750-200 ming yil oldin yashagan.
Neandertal antropogenezning keyingi bosqichi edi. Uni qadimgi odam deyishadi. Neandertal miya hajmi - 1200 dan 1600 kub metrgacha. sm - zamonaviy odamning miya hajmiga yaqinlashadi. Ammo neandertallarda, zamonaviy odamdan farqli o'laroq, miyaning tuzilishi ibtidoiy edi, miyaning frontal loblari rivojlanmagan. Qo'l qo'pol va massiv edi, bu neandertallarning asboblardan foydalanish qobiliyatini cheklab qo'ydi. Neandertallar turli iqlim zonalarida yashovchi Yer yuzida keng tarqalgan. Ular 250-40 ming yil avval yashagan. Olimlarning fikricha, barcha neandertallar zamonaviy insonning ajdodlari bo'lmagan; neandertallarning bir qismi rivojlanishning boshi berk ko'chasini ifodalagan.
Zamonaviy jismoniy tipdagi odam - Cro-Magnon - antropogenezning uchinchi bosqichida paydo bo'lgan. Bular baland bo'yli, tekis yurishli, iyagi keskin chiqib turadigan odamlardir. Cro-Magnon miyasining hajmi 1400 - 1500 kubometrga teng edi. qarang Cro-Magnons taxminan 100 ming yil oldin paydo bo'lgan. Ehtimol, ularning vatani G'arbiy Osiyo va unga tutash hududlar edi.
Antropogenezning oxirgi bosqichida irqiy genezis sodir bo'ladi - uchtasining shakllanishi inson irqlari. Kavkazoid, mongoloid va negroid irqlari odamlarning tabiiy muhitga moslashishiga misol bo'la oladi. Irqlar terining rangi, sochlari, ko'zlari, yuz tuzilishi va jismoniy xususiyatlari va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Har uchala irq ham kech paleolitda rivojlangan, ammo irqning shakllanish jarayoni kelajakda ham davom etgan.
Til va tafakkurning kelib chiqishi. Fikrlash va nutq bir-biri bilan bog'liq, shuning uchun ularni bir-biridan alohida ko'rib chiqish mumkin emas. Bu ikki voqea bir vaqtning o'zida sodir bo'ldi. Ularning rivojlanishi talabga ega edi mehnat jarayoni, bu davrda inson tafakkuri doimo rivojlandi va olingan tajribani uzatish zarurati nutq tizimining paydo bo'lishiga yordam berdi. Maymunlarning ovozli signallari nutqni rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Sinantrop bosh suyagining ichki bo'shlig'ining gipslari yuzasida miyaning nutq uchun mas'ul bo'lgan qismlarining ko'payishi aniqlangan, bu Sinantroplarda rivojlangan artikulyar nutq va fikrlash mavjudligi haqida ishonch bilan gapirishga imkon beradi. Bu sinantroplarning ishlab chiqilgan jamoaviy mehnat shakllarini (haydovchi ov) va olovdan muvaffaqiyatli foydalanganliklari bilan juda mos keladi. Neandertallarda miyaning hajmi ba'zan zamonaviy odamda mos keladigan parametrlardan oshib ketgan, ammo assotsiativ, mavhum fikrlash uchun mas'ul bo'lgan miyaning yomon rivojlangan frontal qismlari faqat Cro-Magnonlarda paydo bo'lgan. Shuning uchun til va tafakkur tizimi, ehtimol, oxir-oqibat, so'nggi paleolit ​​davrida kromanyonlarning paydo bo'lishi va ularning mehnat faoliyati boshlanishi bilan bir vaqtda shakllangan. Odamlar tabiat mahsullarini o'zlashtirib, mavjud bo'lgan o'zlashtiruvchi iqtisodiyot eng qadimgi iqtisodiyot turidir. Ovchilik va terimchilikni antik davr odamlarining ikkita asosiy mashg'uloti sifatida ajratib ko'rsatish mumkin "Ularning nisbati bir xil emas edi. turli bosqichlar insoniyat jamiyatining rivojlanishi va turli tabiiy-iqlim sharoitlarida. Asta-sekin odam ovning yangi murakkab shakllarini - qo'zg'aluvchan ovni, tuzoqni va boshqalarni o'zlashtiradi.
Ov qilish uchun tana go'shtini kesish, yig'ish, tosh asboblar (chaqmoq tosh va obsidian) - boltalar, yon qirg'ichlar, uchli uchlar ishlatilgan. Yog'ochdan yasalgan asboblar - qazish uchun tayoqlar, tayoqlar va nayzalar ham ishlatilgan.
Erta davrda qabila jamoasi asboblar sonining ko'payishi. Yuqori paleolitga o'tishni ko'rsatadigan toshni qayta ishlashning yangi texnologiyalari paydo bo'ladi. Endi odam yupqa va engil plitalarni sindirishni o'rgandi, keyinchalik ular chiplar va siqish retushlari yordamida kerakli shaklga keltiriladi - toshni ikkilamchi qayta ishlash usuli. Yangi texnologiyalar uchun kamroq chaqmoqtosh kerak bo'ldi, bu esa ilgari aholi bo'lmagan, chaqmoqtagi kambag'al hududlarga borishni osonlashtirdi.
Bundan tashqari, yangi texnologiyalar qator maxsus asboblar - qirg'ichlar, pichoqlar, keskilar, kichik nayza uchlarini yaratishga olib keldi. Suyak va shox keng qo'llaniladi. Nayzalar, o'qlar, tosh boltalar, nayzalar paydo bo'ladi. Baliq ovlash muhim rol o'ynaydi. Ovning mahsuldorligi nayza otuvchining ixtiro qilinishi natijasida keskin oshdi - nayzani kamondan o'q tezligi bilan taqqoslanadigan tezlikda otish imkonini beruvchi urg'uli taxta. Nayza otuvchi odamning mushak kuchini to'ldiradigan birinchi mexanik vosita edi. Birinchi jins va yosh deb ataladigan mehnat taqsimoti sodir bo'ladi: erkaklar asosan ov va baliq ovlash bilan, ayollar esa terimchilik va uy xo'jaligi bilan shug'ullanadilar. Bolalar ayollarga yordam berishdi.
Soʻnggi paleolitning oxirida muzlash davri boshlandi. Muzlik davrida yovvoyi otlar va bug'ular asosiy o'ljaga aylanadi. Ushbu hayvonlarni ovlash uchun haydash usullari keng qo'llanilgan, bu esa qisqa vaqt ichida ko'p sonli hayvonlarni o'ldirishga imkon berdi. Ular qadimgi ovchilarni oziq-ovqat, kiyim-kechak va turar joy uchun terilar, asboblar uchun shox va suyak bilan ta'minlagan. Shimoliy bu'g'u mavsumiy migratsiyalarni amalga oshiradi - yozda u tundraga, muzliklarga yaqinroq, qishda - o'rmon zonasiga o'tadi. Kiyiklarni ovlashda odamlar bir vaqtning o'zida yangi erlarni o'rganishdi.Muzlikning chekinishi bilan yashash sharoiti o'zgardi. Kiyik ovchilari ularning orqasidan chekinayotgan muzlik ortidan ergashdilar, qolganlari mayda hayvonlarni ovlashga moslashishga majbur bo'lishdi. Mezolit davri boshlandi. Bu davrda yangi mikrolitik texnika paydo bo'ladi. Mikrolitlar - bu yog'och yoki suyak asboblariga solingan va kesuvchi qirralarni tashkil etuvchi mayda chaqmoq toshlari. Bunday asbob qattiq chaqmoqtosh buyumlarga qaraganda ko'p qirrali bo'lib, o'tkirligi bo'yicha u metall buyumlardan kam emas edi.
Insonning ulkan yutug'i kamon va o'qning ixtirosi edi - kuchli tez o'q otish qurollari masofali jang. U shunday ixtiro qilingan; e bumerang - egri uloqtiruvchi klub. Mezolit davrida odam birinchi hayvonni - ovda ishonchli yordamchiga aylangan itni qo'lga oldi. Baliq ovlash usullari takomillashtirilmoqda, to'rlar, eshkakli qayiq va baliq ovlash ilgagi paydo bo'ladi. Ko‘p joylarda baliqchilik iqtisodiyotning asosiy tarmog‘iga aylanib bormoqda. Muzliklarning chekinishi va iqlimning isishi yig'ilish rolining oshishiga olib keladi.
Mezolit davri odami uzoq vaqt davomida bir joyda qolmagan, oziq-ovqat izlab sargardon bo'lgan kichik guruhlarga birlashishi kerak edi. Turar-joylar vaqtinchalik va kichik qurilgan. Mezolitda odamlar shimol va sharqqa uzoqqa koʻchib oʻtadi; Hozirda Bering bo'g'ozi egallagan quruqlik istmusini kesib o'tib, ular Amerikani to'ldirishadi.
Ishlab chiqarish iqtisodiyoti. Manufaktura iqtisodiyoti neolit ​​davrida vujudga kelgan. Tosh davrining oxirgi bosqichi tashqi ko'rinish bilan tavsiflanadi yangi texnologiya tosh sanoati - toshni maydalash, arralash va burg'ulash. Yangi turdagi toshlardan asboblar yasaldi. Bu davrda bolta kabi asbob keng tarqalgan. Neolitning eng muhim ixtirolaridan biri kulolchilik edi. Kulolchilikni ishlab chiqarish va keyinchalik pishirish insonga oziq-ovqat tayyorlash va saqlashni osonlashtirishga imkon berdi. Inson tabiatda uchramaydigan material - pishirilgan loy ishlab chiqarishni o'rgandi.
Yigiruv va to‘quvchilik ixtirosi ham katta ahamiyatga ega edi. Yigiruv uchun tola yovvoyi oʻsimliklardan, keyinchalik qoʻy junidan ishlab chiqarilgan.
Neolit ​​davrida insoniyat tarixidagi eng muhim voqealardan biri - chorvachilik va dehqonchilikning paydo bo'lishi sodir bo'ladi. O'zlashtiruvchi iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o'tish neolit ​​inqilobi deb ataldi. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlar tubdan farq qiladi. Endi inson hayot uchun zarur bo'lgan hamma narsani mustaqil ravishda ishlab chiqarishi mumkin edi va atrof-muhitga kamroq bog'liq bo'ldi.
Qishloq xo'jaligi yuqori darajada tashkil etilgan yig'ilish natijasida paydo bo'lgan, bu jarayonda odam g'amxo'rlik qilishni o'rgangan yovvoyi o'simliklar ko'proq hosil olish uchun. Kollektorlar chaqmoq toshli o'roqlar, don maydalagichlar va ketmonlardan foydalanganlar. Yig'ish ayollarning kasbi edi, shuning uchun qishloq xo'jaligini, ehtimol, ayol ixtiro qilgan. Qishloq xo'jaligining kelib chiqish joyiga kelsak, olimlar bir vaqtning o'zida bir nechta markazlarda: G'arbiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va Janubiy Amerikada paydo bo'lgan degan xulosaga kelishadi.
Chorvachilik mezolit davridayoq shakllana boshlagan, ammo doimiy harakat ovchi qabilalarga itlardan boshqa hayvonlarni ko‘paytirishga to‘sqinlik qilgan. Qishloq xo'jaligi odamlarning ko'proq o'troq aholisiga hissa qo'shdi va shu bilan hayvonlarni xonakilashtirish jarayonini osonlashtirdi. Avvaliga ular ov paytida tutilgan yosh hayvonlarni qo'lga olishdi. Bunday taqdirga duchor bo'lgan birinchi hayvonlar orasida echkilar, cho'chqalar, qo'ylar va sigirlar bor edi. Ovchilik erkaklar kasbi bo'lgan, shuning uchun chorvachilik ham erkaklarning huquqiga aylandi. Chorvachilik qishloq xo'jaligidan biroz kechroq paydo bo'lgan, chunki hayvonlarni parvarish qilish uchun mustahkam em-xashak bazasi kerak edi; u bir-biridan mustaqil, bir nechta o'choqlarda ham paydo bo'lgan.
Chorvachilik va dehqonchilik dastlab yuqori ixtisoslashgan ovchilik va baliqchilik iqtisodiyoti bilan raqobatlasha olmadi, lekin asta-sekin ishlab chiqarish iqtisodiyoti bir qator mintaqalarda (birinchi navbatda Gʻarbiy Osiyoda) birinchi oʻringa chiqadi.
1.4. Davrlash imkoniyatlari. Hozirda tarix fani ibtidoiy davr tarixini arxeologik va antropologik davrlashtirishni qabul qilgan. Arxeologik davrlashtirish - asboblarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallar asosida tuzilgan ibtidoiy tizimni davriylashtirish .“Arxeologiya” (qadimiy narsalar haqidagi fan) atamasini birinchi marta qadimgi yunon faylasufi Platon ishlatgan. Arxeologik yodgorliklarga qazishmalar paytida topilgan inson faoliyatining barcha moddiy qoldiqlari - aholi punktlari, qabristonlar, ziyoratgohlar kiradi. Nihoyat, fan sifatida arxeologiya XIX asrda shakllangan. Bu vaqtda Mesopotamiya va Misrning qadimgi sivilizatsiyalari kashf etilgan.
Arxeologik davrlashtirish Rim shoiri va mutafakkiri Lukretsiydan (miloddan avvalgi I asr) boshlanib, u savodxonlikdan oldingi tarixni tosh, mis, bronza va boshqa davrlarga ajratgan. temir davri a.Lukretsiy sxemasidan arxeologlar hozirgacha foydalanmoqda.XI asr olimlari X.Tomson, I.Vorso, E.Lartev. qadimgi odamni davrlashtirish nazariyalari asoslab berilgan. Arxeologlar D. Lebbok, G. Mortiller, E. Per nazariyani aniqladilar. Natijada, odamlar mehnat qurollari yasagan materiallarga ko'ra arxeologik davrlashtirish sxemasi aniqlandi.
Paleolit ​​- (eski tosh davri) - Yuqori - 2,6 million yil avval,
pastroq - 11-12 ming yil oldin.
Mezolit - (O'rta tosh davri) - miloddan avvalgi XII-VI ming yilliklar
Neolit ​​- (yangi tosh davri) - miloddan avvalgi VIII-V ming yilliklar.
Eneolit ​​- (mis tosh davri) - miloddan avvalgi V-III ming yilliklar
Bronza davri -miloddan avvalgi III-II ming yilliklar
Temir davri - miloddan avvalgi I ming yillik
Antropologik davrlashtirish - o'zgarishlarga asoslangan ibtidoiy tizimni davrlashtirish turlari hominid.
Insoniyatning shakllanish jarayoni taxminan 3 million yilni o'z ichiga oladi. Arxeologlar geologik qatlamlarda yoshi 2,5-3 million yildan ortiq bo'lgan eng qadimgi tosh qurollarni topdilar, shuning uchun zamonaviy fan bu sanani antropogenez va insoniyat jamiyatining shakllanishining boshlanishi deb hisoblaydi. O'zining shakllanishida insoniyat uch bosqichni bosib o'tdi:
1-bosqich - avstralopitek ( janubiy maymun). Janubiy Afrikada topilgan. Zamonaviy shimpanze kabi baland, ular ikki oyoqda yurishgan, bosh barmog'i maymunlarnikidan kuchliroqdir. Mehnat faoliyati oddiy asboblarni ishlab chiqarish.
2-bosqich - pitekantroplar (maymun-odam) yoki archantroplar (arxaik odamlar).
Bu vaqtga kelib, Janubiy Xitoy, Evropa va Afrikadagi Ya va orolidagi birinchi saytlar o'z davriga to'g'ri keladi. Odamlarda miyaning hajmi oshadi, yanada tekis yurish shakllanadi, turli xil asboblar paydo bo'ladi. Odam olovdan foydalanishni boshlaydi.
3-bosqich - neandertallar (paleantroplar), Germaniyadagi Neandertal vodiysi nomi bilan. 250-300 ming yil oldin paydo bo'lgan. Menga zamonaviy odamni eslatadi. Ular o'troq turmush tarzini olib borishgan, ovchilik bilan shug'ullanishgan. O'liklarga sig'inish va ibtidoiy san'at paydo bo'ladi (g'orlarning qoyalariga chizilgan rasmlar). Insoniyat shakllanishining ko'rib chiqilgan uch bosqichi zamonaviy tipdagi odamlar - Cro-Magnons (noantroplar) paydo bo'lishidan oldin bo'lib, ular bilan insoniyatning shakllanishi jarayoni tugaydi va haqiqiy insoniyat tarixi boshlanadi. Cro-Magnon so'nggi paleolitda (40-35 ming yil oldin) paydo bo'ladi. Bu odamlar tosh asboblarni yasash texnikasini sezilarli darajada yaxshiladilar: ular ancha xilma-xil bo'lib, ba'zan miniatyura; otish nayzasi paydo bo'ladi, bu ovning samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. San'at tug'iladi. Rok san'ati sehrli maqsadlarga xizmat qiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat tarixidagi eng uzoq vaqt - million yildan ortiq bosqich bo'lgan. Uning pastki chegarasini har qanday aniqlik bilan aniqlash oson emas, chunki uzoq ajdodlarimizning yangi topilgan suyak qoldiqlarida ko'pchilik mutaxassislar yoki odamdan oldingi yoki odamni ko'rishadi va vaqti-vaqti bilan hukmron fikr o'zgarib turadi. Hozirgi vaqtda ba'zi olimlar eng qadimgi odam (va shuning uchun ibtidoiy jamiyat) 1,5-1 million yil oldin paydo bo'lgan deb hisoblashadi, boshqalari uning paydo bo'lishidan 3,5 million yil oldin paydo bo'lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumining yuqori chegarasi so'nggi 5 ming yil ichida o'zgarib turadi, bu bilan farqlanadi. turli qit'alar. Osiyo va Afrikada birinchi sinfiy jamiyatlar va davlatlar miloddan avvalgi 4—3-ming yilliklar boʻsagʻasida shakllangan. e., Amerikada - miloddan avvalgi 1-ming yillikda. e., ekumenning boshqa sohalarida - hatto keyinroq.Ibtidoiy tarixni davrlashtirish, aniqrogʻi, davrlashtirish bilan bogʻliq vaziyat oddiyroq emas, chunki parallel ravishda ibtidoiy tarixning bir qancha maxsus va umumiy (tarixiy) davriylashtirishlari mavjud boʻlib, ular rivojlanishida ishtirok etuvchi fanlarning mohiyatini qisman aks ettiradi. Maxsus davrlashtirishlardan eng muhimi arxeologik bo'lib, u asboblar yasash materiali va texnikasidagi farqlarga asoslangan. Bo'linish qadimgi Xitoy va qadimgi Rim faylasuflariga allaqachon ma'lum qadimiy tarix uch asr davomida - tosh, bronza (mis) va temir - bu asrlarning davrlari va bosqichlari asosan tiplangan XIX asr va XX asr boshlarida ilmiy rivojlanishga erishdi. Tosh davri qadimgi tosh davridan (paleolit) boshlanadi, bu davrda ko'pchilik olimlar hozirda erta (quyi), o'rta va kech (yuqori) paleolit ​​davrlarini ajratadilar. Keyin o'rta tosh davrining (mezolit) o'tish davri keladi, uni ba'zan "postpaleolit" (epipaleolit) yoki "pre-neolit" (protoneolit) deb atashadi, ba'zan esa umuman ajratilmaydi. Tosh davrining oxirgi davri - yangi tosh davri (neolit). Uning oxirida misdan yasalgan dastlabki asboblar paydo bo'ladi, bu esa eneolit ​​yoki xalkolitning alohida bosqichi haqida gapirishga asos beradi. bosqichida yangi tosh, bronza va temir asrlarini ichki davrlashtirish sxemalari turli tadqiqotchilar bir-biridan juda farq qiladi. Bosqichlar ichida ajralib turadigan madaniyatlar yoki fazalar, ular birinchi marta kashf etilgan hududlar nomi bilan atalgan, bundan ham farq qiladi.bArxeologik davrlashtirish ibtidoiy tarixning mutlaq va nisbiy xronologiyasi uchun keng imkoniyatlar ochadi. Mutlaq tanishish uchun, turli usullar tabiiy fanlar: izotopik radiokarbon va kaliy-argon (radioaktiv elementlarning parchalanish vaqti bo'yicha), geoxronologik (lenta gillarining yillik qatlamlari bo'yicha), dendroxronologik (daraxtlarning o'sish halqalariga ko'ra) va boshqalar.. Ular birgalikda hozirda imkon beradi. tosh davrining davrlari va bosqichlari bilan tanishish. Bronza davridan boshlab kalendar (haqiqiy) tanishish ibtidoiy jamiyatlar bilan birga yashagan qadimgi sivilizatsiyalar yodgorliklari asosida ham paydo bo'ladi. Ekumenning ko'p qismi uchun quyi paleolit ​​taxminan 100 ming yil oldin, o'rta paleolit ​​- 45-30 ming yil oldin, yuqori paleolit ​​- 12-10 ming yil oldin, mezolit - 8 ming yil oldin va neolit ​​tugagan. - 5 ming yil oldin emas. Bronza davri miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarigacha davom etgan. temir davri boshlanganda. Nisbiy tanishtirish madaniy qatlamlarning o‘zini yoki arxeologik tiplarni bir-biri bilan solishtirish yoki ularni tabiiy muhitdagi o‘zgarishlar: geologik bosqichlar, paleontologik (paleozoologik va paleobotanik) davrlar va boshqalar bilan solishtirish yo‘li bilan erishiladi. katta ahamiyatga ega arxeologik davrlarning Yer tarixining geologik davrlari bilan sinxronlashuviga ega. Inson mavjudligi vaqti taxminan mos keladi To'rtlamchi. U ikki davrga bo'linadi: muzlikdan oldingi va muzlik (pleystotsen) va muzlikdan keyingi (golotsen). Pleystotsenda muhim hududlar Shimoliy Yevroosiyo va Shimoliy Amerika vaqti-vaqti bilan muzliklarga duchor bo'lgan. Odatda muzliklarning to'rtta rivojlanishi va chekinishi va shunga mos ravishda to'rtta muzlik va uchta muzlararo davr mavjud. Evropaga nisbatan muzlik davrlari uchun "gunz", "mindel", "riss" va "wurm" atamalari qo'llaniladi (muzlik konlari yaxshi kuzatilgan alp daryolari nomlaridan keyin). Gyuntlar va bodomlar quyi pleystosenga, riss - o'rtaga, wurm - yuqori pleystosenga tegishli. Pleystotsen arxeologik jihatdan paleolitga va koʻp darajada, balki toʻliq mezolitga toʻgʻri keladi. Neolit ​​allaqachon golosen davridir.Garchi arxeologik davrlashtirish butunlay texnologik mezonlarga asoslanib, umuman ishlab chiqarish rivojlanishi haqida toʻliq tasavvur bermasa ham, uning yaratilishi yirik ilmiy yutuq boʻldi. Bu asboblarning rivojlanishini va shu bilan ma'lum darajada rivojlanishini hukm qilish imkonini berdi jamoat bilan aloqa. Shu bilan birga, arxeologik davrlashtirish katta kamchilikka ega: u universal emas. Birinchidan, joylashtirish bilan arxeologik joylar Evropadan tashqarida, ajratilgan bog'lanish mumkin emasligi ma'lum bo'ldi turli qit'alar va madaniyatlar va fazalar hududlari, ya'ni mintaqaviy davrlashtirish. Keyin u kattaroq bosqichlarga va hatto asrlarga to'g'ri keldi. Aniqlanishicha, tabiiy muhitdagi farqlar tufayli rivojlanish jihatidan bir tipdagi jamiyatlar temir, bronza, ayrim hollarda hatto toshdan ham foydalanishi yoki foydalanmasligi mumkin. Arxeologik davrlashtirish umumiy qabul qilishni yo'qotdi. Chet elda alohida arxeologiyalar paydo bo'ldi turli yo'llar bilan Yerning geologik rivojlanish davrini, bosqichlarini davriylashtirish sxemalarida birlashtirish biologik evolyutsiya inson va iqtisodiy taraqqiyot bosqichi. Boshqa arxeologlar, shu jumladan mahalliy arxeologlar, bunday eklektik kombinatsiyalarga shubha bilan qaragan holda, arxeologik sxemalarni takomillashtirishda davom etmoqdalar, lekin ko'pincha ularni u yoki bu mintaqaviy doiralar bilan cheklaydilar. Umuman olganda, arxeologik davrlashtirish global miqyosdan mintaqaviy davrlarga aylandi, ammo bu shaklda ham u muhim ahamiyatga ega.Inson biologik evolyutsiyasi mezonlariga asoslangan ibtidoiy tarixni paleoantropologik (paleantropologik) davrlashtirish o‘z maqsadlarida ancha cheklangan. Bu eng qadimiy, qadimiy va qazilma zamonaviy odamning, ya'ni arxantrop, paleoantrop (paleantrop) va neoantropning mavjud bo'lish davrlarini taqsimlash. Hominidlar oilasi yoki homininlar kenja oilasi sifatida ajralib turadigan odamlarning taksonomiyasi, ularning avlodlari va turlari, shuningdek, nomlari turli tadqiqotchilar orasida juda farq qiladi. Ba'zi tadqiqotchilar hali ham insondan oldingi, boshqalari esa allaqachon odamni ko'rgan malakali odamning eng munozarali davriylik joyi. Shunga qaramay, paleoantropologik davrlashtirish o'zining eng mustahkam qismida ibtidoiylikning arxeologik davriylashuviga mos keladi. Ibtidoiy tarixni davrlashtirishning o'ziga xos jihati uning jamiyat shakllanishining turli bosqichlariga bo'linishidir. Bu yerda ajdodlar jamoasi, qabila jamoasi va sinfiy shakllanish davrining asosiy bosqichlari ajratilgan. Oldingi jamoa davri - insonning o'zini biologik mavjudot sifatida shakllantirish va ijtimoiy munosabatlarning asoslarini shakllantirish davri. Davrning davriyligi va xronologik chegaralari munozarali bo'lib qolmoqda. Pastki chegara insondan oldingi va haqiqiy shaxs o'rtasidagi farq haqidagi qarashlardagi tafovut tufayli bahsli, yuqori chegara esa teng bo'lmagan talqinlarga bog'liq. ijtimoiy tashkilot o'rta paleolit ​​va paleoantroplar davri. Nisbatan yaqin vaqtgacha deyarli barcha mahalliy olimlar bu vaqtni jamoa tuzumining belgilarini topmagan holda, oldingi jamoa davri deb hisoblashgan. Ammo yangi topilmalar shuni ko'rsatdiki, o'sha paytda ham sun'iy jamoaviy turar-joylar, odamlar jamoalarining yopishishning aniq belgilari va ilgari faqat yuqori (kech) paleolitning boshlanishi bilan bog'liq bo'lgan boshqa hodisalar paydo bo'lgan. Bu oldingi jamoa davrining yuqori chegarasini o'rta paleolit ​​va paleoantroplar davriga tushirish kerak degan xulosaga kelishni qonuniy qildi. Qonuniy, lekin ixtiyoriy. Axir, paleoantroplarning biologik ko'rinishi o'zgarishda davom etdi, shuning uchun biologik rivojlanish inson hali dialektik terminologiyadan foydalangan holda, ijtimoiy tomonidan "almashtirilgan" emas. Shuning uchun savol hozircha ochiq qolmoqda. Ibtidoiy jamoa davri ijtimoiy tashkilotning birinchi tartibli shakllari - urug' va qabila jamoasining paydo bo'lishi bilan boshlanadi. ibtidoiy jamoa tuzumining asosiy belgilari - ishlab chiqarish va iste'molda ko'p yoki kamroq izchil kollektivizm, umumiy mulk va tenglik taqsimoti bu erda to'liq ifodalangan. Bu xususiyatlar, ayniqsa, ilk ibtidoiy jamoa bosqichida yaqqol namoyon bo'ladi va ular endi hukmronlik qilmasa ham, kechki ibtidoiy jamoa bosqichida saqlanib qoladi. Erning pastki chegarasi - o'rta paleolit ​​(paleoantroplar davri) yoki yuqori paleolit ​​(neoantroplar davri), yuqori qismi, qoida tariqasida, neolit. Agar oldingi jamoa davri shakllanish davri, ibtidoiy jamoa davri esa kamolot davri bo‘lsa, sinfiy shakllanish davri ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilish davri hisoblanadi. Bu so‘nggi davr hamma joyda xo‘jalik faoliyatining barcha sohalarining izchil rivojlanishi va ortiqcha mahsulotning o‘sishi bilan ajralib turadi. Jamiyatning umumiy mulki alohida xo‘jaliklarning alohida mulki bilan siqib chiqa boshlaydi, teng taqsimot mehnat bilan almashtiriladi, jamoa-klan aloqalari buziladi va o‘zining ilk, ibtidoiy shaklida o‘z o‘rnini jamoa-mahallaga bo‘shatadi. Ekspluatatsiyaning dastlabki shakllari paydo bo'ladi, ular bilan birga ortiqcha mahsulot ortiqcha mahsulotga aylana boshlaydi, xususiy mulk, ijtimoiy sinflar va davlatchilik tug'iladi. Rivojlangan jamiyatlarda davrning pastki chegarasi kech neolit ​​davriga to'g'ri keladi, kamroq rivojlangan jamiyatlarda - ko'pincha metallar davriga to'g'ri keladi. Yuqori chegara - sinfiy jamiyatlar va davlatlarning paydo bo'lishi - eng ilg'or jamiyatlar tomonidan taxminan 5 ming yil oldin kesib o'tgan bo'lsa, ularning rivojlanishida eng qoloq chegaradan hozirgi kungacha o'tmagan.
Shunday qilib, ibtidoiy tarixning asosiy davrlari tabiati haqidagi qarashlar, ularning arxeologik va paleoantropologik davrlar bilan aloqasi haqidagi qarashlarga qaraganda bir xil. Agar biz eng aniq nuqtai nazardan kelib chiqsak, umumiy (tarixiy) davrlashtirish davrlarini arxeologik va paleoantropologik sxemalarning eng muhim aloqalari bilan taqqoslash mumkin. Bu davrlarning mutlaq yoshini ko'rsatish nafaqat ularning arxeologik va paleoantropologik davrlar bilan aloqasi haqidagi qarashlardagi farq tufayli ham qiyinroq. Zero, allaqachon ilk ibtidoiy jamoa davridan boshlab, insoniyat nihoyatda notekis rivojlangan, bu esa o'z bosqichlariga mansub bo'lgan jamiyatlarning birgalikda yashashiga olib kelgan.

Ibtidoiy tarixni davrlashtirish

Insoniyat tarixining eng qadimiy davri (tarixdan oldingi) - birinchi odamlar paydo bo'lishidan boshlab, dastlabki davlatlar paydo bo'lgunga qadar - ibtidoiy jamoa tuzumi yoki ibtidoiy jamiyat deb atalgan. Bu vaqtda nafaqat insonning jismoniy turi, balki mehnat qurollari, turar-joylari, jamoalar, oilalarni tashkil etish shakllari, dunyoqarashi va boshqalarda ham o'zgarishlar yuz berdi. Ushbu komponentlarni hisobga olgan holda olimlar ibtidoiy tarixni davrlashtirishning bir qator tizimlarini ilgari surdilar.Eng rivojlangani arxeologik davrlashtirish bo'lib, u sun'iy mehnat qurollarini, ularning materiallarini, turar-joy shakllarini, dafnlarni va boshqalarni taqqoslashga asoslangan. Ushbu tamoyilga ko'ra, insoniyat sivilizatsiyasi tarixi asrlarga - tosh, bronza va temirga bo'linadi. Odatda ibtidoiy jamoa tuzumi bilan ajralib turadigan tosh asrida uchta davr ajratiladi: paleolit ​​(yunoncha - qadimgi tosh) - 12 ming yil oldin, mezolit (o'rta tosh) - 9 ming yil oldin, neolit ​​( yangi tosh ) - 6 ming yil oldin.
Davrlar davrlarga bo'linadi - erta (pastki), o'rta va kech (yuqori), shuningdek, bir xil artefaktlar majmuasi bilan ajralib turadigan madaniyatlar. Madaniyat zamonaviy joylashgan joyiga ko'ra nomlanadi ("Shel" - Shimoliy Frantsiyadagi Shel shahri yaqinida, "Kostenki" - Ukrainadagi qishloq nomidan) yoki boshqa belgilarga ko'ra, masalan: "madaniyat" jangovar boltalar, "dafn qilish madaniyati" va boshqalar.
Quyi paleolit ​​madaniyatlarini yaratuvchisi pitekantrop yoki sinantrop tipidagi odam, o'rta paleolit ​​- neandertal, yuqori paleolit ​​- kromanyonlar edi. Bu ta'rif dagi arxeologik tadqiqotlar asosida G'arbiy Yevropa va boshqa hududlarga to'liq qo'llanilishi mumkin emas.
Hududda sobiq SSSR 70 ga yaqin quyi va o'rta paleolit ​​va 300 ga yaqin yuqori paleolit ​​o'rni o'rganilgan - g'arbda Prut daryosidan sharqda Chukotkagacha.
Paleolit ​​davrida odamlar dastlab chaqmoqtoshdan dag'al qo'l bolta yasadilar, ular birlashtirilgan qurollar edi. Keyin maxsus asboblarni ishlab chiqarish boshlanadi - bular pichoqlar, pirserlar, yon qirg'ichlar, kompozit asboblar, masalan, tosh bolta. Mezolitda mikrolitlar ustunlik qiladi - yupqa tosh plitalardan yasalgan asboblar, ular suyak yoki yog'och ramkaga kiritilgan.
Shu bilan birga, kamon va o'qlar ixtiro qilingan. Neolit ​​yumshoq tosh jinslardan - nefrit, shifer, shiferdan sayqallangan asboblar yasalishi bilan tavsiflanadi. Toshda arralash va teshik ochish texnikasi o‘zlashtirilmoqda.
Tosh davri eneolitning qisqa davri bilan almashtiriladi, ya'ni. mis-tosh qurollari bo'lgan madaniyatlarning mavjudligi.
Yevropada miloddan avvalgi 3-ming yillikdan boshlab bronza davri (lotincha — eneolit; yunoncha — xalkolit) boshlangan. Bu vaqtda sayyoramizning ko'plab mintaqalarida birinchi davlatlar paydo bo'ladi, tsivilizatsiyalar rivojlanadi - Mesopotamiya, Misr, O'rta er dengizi (erta Minoan, erta Helladik), Amerikada Meksika va Peru. Quyi Donda bu davrdagi aholi punktlari Kobyakovo, Gnilovskaya, Safyanovo, Manych ko'llari qirg'og'ida o'rganilgan. Birinchi temir mahsulotlari Rossiya hududida 10-7-asrlarda paydo bo'lgan. Miloddan avvalgi - Shimoliy Kavkazda (skiflar, kimmerlar), Volga bo'yida (Dyakovo madaniyati), Sibir va boshqa hududlarda yashagan qabilalar orasida. Shuni ta'kidlash kerakki, sharqdan turli xalqlarning tez-tez va ommaviy migratsiyalari hudud orqali o'tadi Markaziy Rossiya Don cho'llari esa o'troq aholining turar-joylarini vayron qildi, qulay sharoitlarda tsivilizatsiya va davlatlarga aylanishi mumkin bo'lgan butun madaniyatlarni vayron qildi.
Boshqa davrlashtirish tizimiga asoslangan murakkab xususiyat XIX asrning 70-yillarida taklif qilingan moddiy va ma'naviy madaniyatlar. L. Morgan. Shu bilan birga, olim qadimgi madaniyatlarni zamonaviy madaniyatlar bilan solishtirishga asoslanadi. Amerika hindulari. Bu tuzumga kora ibtidoiy jamiyat uch davrga bolinadi: vahshiylik, vahshiylik va sivilizatsiya. Yirtqichlik davri - ilk qabilaviy tuzum (paleolit ​​va mezolit) davri boʻlib, kamon va oʻqlarning ixtiro qilinishi bilan tugaydi. Vahshiylik davrida kulolchilik buyumlari paydo bo'ldi, dehqonchilik va chorvachilik paydo bo'ldi. Sivilizatsiya bronza metallurgiya, yozuv va davlatlarning paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi.XX asrning 40-yillarida. Sovet olimlari P.P. Efimenko, M.O. Kosven, A.I. Pershits va boshqalar ibtidoiy jamiyatni davrlashtirish tizimini taklif qildilar, ularning mezonlari mulk shakllarining evolyutsiyasi, mehnat taqsimoti darajasi, oilaviy munosabatlar va boshqalar edi.
Umumlashtirilgan shaklda bunday davrlashtirishni quyidagicha ifodalash mumkin:
ibtidoiy podaning davri;
qabilaviy tuzum davri;
jamoa-qabilaviy tuzumning yemirilish davri (chorvachilik, shudgorchilik va metallni qayta ishlashning paydo boʻlishi, ekspluatatsiya va xususiy mulk unsurlarining paydo boʻlishi).
Ushbu davrlashtirish tizimlarining barchasi o'ziga xos tarzda nomukammaldir. Xalqlar orasida paleolit ​​yoki mezolit shaklidagi tosh qurollardan foydalanilganiga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Uzoq Sharq XVI-XVII asrlarda ular qabilaviy jamiyatga ega bo'lib, din shakllari, oilalar rivojlangan. Shuning uchun optimal davrlashtirish tizimi jamiyat rivojlanishining eng ko'p ko'rsatkichlarini hisobga olishi kerak.
Xronologiya- bu ibtidoiy tarix davrining ta'rifi. Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat tarixidagi eng uzun bosqich edi. Donolik bilan aytganda L. B. Vishnyatskiy, "Agar biz insoniyatning butun davrining davomiyligini bir kun deb shartli ravishda qabul qilsak, tsivilizatsiya ikki-uch daqiqa oldin paydo bo'lgan, undan oldingi ibtidoiy davr esa ko'p soatlarga cho'zilgan". Ibtidoiy jamiyat tarixining boshlanishi - insonning tashqi ko'rinishi; eng keng tarqalgan fikrga ko'ra, bu haqida sodir bo'ldi 2,5 million yil oldin.
Ibtidoiy jamiyat tarixining oxiri birinchi sinfiy jamiyat va davlatlarning paydo bo'lishidir. Afrikadagi Misr va Osiyodagi Shumer davlatlari eng qadimgi hisoblanadi: ular paydo bo'lgan miloddan avvalgi IV-III ming yilliklar boshlarida. e. Boshqa mintaqalarda shtatlarning paydo bo'lishi keyinroq sodir bo'ldi. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyat tarixi uchun qat'iy va bir ma'noli xronologik asosni o'rnatish mumkin emas.
davriylashtirish- bu tarixning alohida, sezilarli darajada turli bosqichlarga bo'linishi. Tanlangan mezonga qarab ibtidoiy tarixning bir necha davriyliklari mavjud. Uchun arxeologik davrlashtirish mezon - asboblarni tayyorlashning materiali va texnikasi; shunga ko'ra, insoniyat taraqqiyotidagi bunday davrlar tosh davri, jumladan, paleolit, mezolit va neolit, mis tosh davri (eneolit), bronza va temir davri sifatida ajralib turadi. Mezon geologik davrlashtirish yerning evolyutsiyasidir. Bunda barcha geologik davrlardan antropogenni (boshqacha aytganda, to'rtlamchi davrni) ajratib ko'rsatish kerak, chunki aynan shu bosqichda odam paydo bo'lgan. antropogen, o'z navbatida, bilan bo'linadi Pleystotsen(muzlik davri) va Golosen(muzliklarning erishi davri va muzlikdan keyingi davr). Paleoantropologiya uchun davriylik mezoni - qadimgi odamning biologik rivojlanishi. Inson ajdodlari rivojlanishining bunday bosqichlarini ajratib ko'rsatish odatiy holdir archantroplar (« qadimgi odamlar»), paleoantroplar("qadimgi odamlar") va neoantroplar("yangi odamlar"). Yuqoridagi barcha davrlashtirishlar aniq fanlar bilan bog'liq va shuning uchun yuqori darajada ixtisoslashgan. Shu munosabat bilan ibtidoiylik davrining umumiy tarixiy davriyligi ham ishlab chiqilgan bo'lib, uning mezoni. ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ibtidoiy jamiyat. Ushbu davrga muvofiq, Har xil turlar ibtidoiy jamoalar: ajdodlar jamoasi, ilk ibtidoiy (ilk qabila) jamoa, kech ibtidoiy (kechki qabila) jamoa va ibtidoiy qoʻshni jamoa. Davriylashtirish nisbati jadvalda ko'rsatilgan.. Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish. Ajdodlar jamoasi insoniyat taraqqiyotidagi eng kam o'rganilgan bosqichdir, chunki bu davr uchun manbalar deyarli yo'q. Maqsadli mehnat qurollarini yasashning kelib chiqishi oldingi jamoaning boshlanishi, oxiri esa qabilaviy tuzumga o‘tish hisoblanadi. Jamiyat boshqacha nomlanadi ibtidoiy odam podasi : bu atama o'sha davr odamlari hali hayvoniy holatni to'liq tark etmaganligini ta'kidlaydi. Oldingi jamoa davridagi asosiy mashg'ulotlar ovchilik va terimchilik edi. Birgalikda ov qilish, asboblar yasash, yovvoyi hayvonlardan himoya qilish, olovni saqlash zarurati ibtidoiy kollektivizmning rivojlanishiga yordam berdi.
Ilk ibtidoiy (ilk qabila) jamoa taxminan 40-35 - 8 ming yil avval vujudga kelgan. n. Bu qabila tashkilotining shakllangan davri edi. Aynan tayoq o'ynadi yetakchi rol bu davr ibtidoiy odamlari hayotida, shuning uchun kelajakda bu jamoani erta qabila deb ataymiz.
Kechki ibtidoiy (kechki qabila) jamoasi miloddan avvalgi 6-3 ming yillarga to'g'ri keladi. Bu davrda asosiy rol o'ynaganligi sababli ijtimoiy hayot turkumini oʻynashda davom etgan boʻlsa, bu turdagi jamoani kech jins deb ataymiz. (Tegishli fermer xo‘jaligi turidan ishlab chiqarish turiga o‘tish)
Ibtidoiy mahalla jamiyatini aniq sanab bo'lmaydi, chunki turli millatlar turli vaqtlarda ular bu bosqichga kirishgan va turli vaqtlarda uni tark etishgan. Ibtidoiy mahalla jamiyati davrining oxiri davlatlarning vujudga kelgan davriga toʻgʻri keladi. Ba'zi xalqlar davlat tuzishga mis-tosh davri, boshqalari - bronza, boshqalari - temir davri davrida o'tgan.
Jamiyatning bu turi qo‘shnichilik yoki hududiy deb ataladi, chunki jamiyatdagi ajdodlar rishtalari asta-sekin qon qarindoshlik emas, balki qo‘shnichilik, hudud bo‘ylab rishtalar, yashash joyining yaqinligi bilan almashtiriladi.
Ma’lumki, ilgarigi XX asrning 90-yillarigacha bo’lgan ko’plab adabiyotlarda insoniyat tarixi bir-birini birin-ketin almashib o’tgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga bo’linib ko’rsatilardi. Ulardan birinchisi ibtidoiy jamoa tuzumi formatsiyasi bo’lgan. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish predmetini aynan shu insonning Er yuzida paydo bo’lishidan boshlab to sinfiy jamiyat va davlatlar paydo bo’lishigacha bulgan davrni uz ichiga olgan bosqich tashkil etadi. Ibtidoiy jamoa tarixi insonning paydo bo’lishi, uning xo’jalik va ijtimoiy faoliyatining kurtaklarini vujudga kelishi va dastlabki rivoj topishi, insonning moddiy va ma’naviy madaniyatining vujudga kelishini o’rganadi. Ibtidoiy jamoa tarixining asosiy va muhim vazifasi bo’lib, ibtidoiy jamoa tuzumining xususiyatlarini, uning shakllanish qonuniyatlarini, gullab-yashnagan davri va parchalanishini, sinfiy jamiyatga o’tishdagi shart-sharoitlarini o’rganish xizmat qiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi uchun ishlab chiqaruvchi kuchlarning juda past rivojlanish darajasi xos bo’lgan. Deyarli butun davr mobaynida ishlab chiqarish va ov qurollarini tayyorlashda asosiy ashyo - tosh bo’lgan. Toshdan faqat eng oddiy mehnat qurollarini katta mashaqqat evaziga tayyorlash mumkin edi. Ibtidoiy odamlarning mehnat ko’nikmalari ham oddiy bo’lgan. Ibtidoiy odam yakka o’zi tabiat oldida himoyasiz bo’lgan. Bu esa albatta ibtidoiy odamlarni to’da-to’da bo’lib yurishga , birgalikda mehnat qilishga va mehnat qurollaridan birgalikda foydalanishga hamda mahsulotlarni birgalikda tanovul qilishlariga sabab bo’lgan. Ibtidoiy jamoa shaxsiy egalikni bilmagan, xalqdan ajralgan hukmron hokimiyatni ham bilmagan. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish ahamiyati shundaki, uning yordamida shaxsiy egalikning paydo bo’lishini, ijtimoiy tengsizlik va davlat hokimiyatini vujudga kelishini tushunishga yordam beradi. Ibtidoiy jamoa tarixini bilish xalqlar va elatlar paydo bo’lish jarayonlarini o’rganishga, taraqqiyoti jihatidan orqada qolib ketgan qabilalarni o’rganishda, ibtidoiy jamoa ukladlarini namoyon etuvchi qabilalar hayotini, turmush tarzini o’rganishda yordam beradi. Er yuzida shunday qabila va xalqlar borki, ularda hanuz ham ibtidoiy jamoa qoldiqlari yoki ibtidoiy jamoaning parchalanish bosqichida turgan ko’rinishlari mavjud.Ularni o’rganish, etnografik jihatdan tahlil etish ularni turmush tarzlari va ijtimoiy tuzumlarini tushunish ham ko’pincha ibtidoiy jamoa tarixini bilish bilan bog’liqdir."Ibtidoiy jamoa tarixi" tushunchasi tarixchilar o’rtasida bahslarga sabab bo’lmoqda. Bir guruh tarixchilar agarda dastlabki insoniyat hqiqatan ham ibtidoiy bo’lgan bo’lsa', davrning oxiriga kelib u bu holatdan chiqishi kerak. Boshqa bir gurux tarixchilar esa, ibtidoiy tarix o’zining barcha bosqichlarida dastlabki, boshlang’ich, undan keyin kelgan tarixiy davrlarga nisbatan ibtidoiydir demoqda. G’arbiy fanda esa "tarixdan oldin" tushunchasi keng yoyilgan. Bu tushuncha mazkur bo’limni yagona tarixiy fanning boshqa bo’limlaridan ajratib, tarixdan oldingi davrni tarixga qarshi qo’yadi. Biroq, shunday bo’lsada, tarixchilar ikkala termindan ham foydalanishadi. Ibtidoiy jamoa davri insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan davr bo’lgan. Uning eng pastki qirrasi bir yarim million yil avvaldan kam bo’lmagan vaqt bilan o’lchanadi.Ayrim olimlar esa bundan ham ilgari deb o’lchaydi. Bu qirrani aniq topish qiyin va bu datirovka tez- tez o’zgarib turadi. CHunki yangidan yangi suyak qoldiqlari topilishi bilan, mutaxassislarning ko’pchiligi ularni tekshirib va o’rganib chiqib, ularda yo odamdan oldin bo’lgan maxluqlarni, yo odamni ko’radilar. Ibtidoiy jamoa davrining yuqori qirrasi so’nggi 5 ming yil orasida deb belgilanadi. Osiyo va Afrikada birinchi tsivilizatsiyalar miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda vujudga kelgan bo’lsa, oykumenaning (grekcha: oykumen- er yuzining inson tomonidan o’zlashtirilgan qismi) boshqa hududlarida kechroq, masalan, Evropada - miloddan avvalgi 1 ming yillikda, Amerikada - milodiy 1 ming yillikda paydo bo’ladi.Ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtirish hali oxirigacha o’z echimini topmagan ilmiy muammo bo’lib turmoqda. Bu umumiy (tarixiy) davrlashtirishga ham, maxsus - arxeologik, antropologik va boshqa davrlashtirishlarga ham taalluqlidir.
Ibtidoiy jamoa tarixining umumiy davrlashtirishi dastlab 1870 yilda buyuk amerikalik etnograf Lyuis Genri Morgan tomonidan tuzilgan. XVSH asrda mavjud bo’lgan tarixiy jarayonni yovvoyilik, varvarlik va tsivilizatsiya zamonalariga bo’linishidan foydalangan holda hamda asosan ishlab chiqaruvchi (hayot uchun muhim bo’lgan vositalarning ishlab chiqilishi) kuchlarning taraqqiyot darajasida asoslangan holda, u yovvoyilik va varvarlik zamonalarini pastki, o’rta va yuqori bosqichlarga ajratdi. Evvoyilikning pastki bosqichi odamning paydo bo’lishidan va nutqning paydo bo’lishidan boshlanadi, o’rta bosqich baliqchilikning paydo bo’lishi va olovdan foydalanishdan boshlanadi, yuqori bosqich o’q-yoyning kashf etilishidan boshlanadi. Varvarlikning pastki bosqichiga o’tish kulolchilikning yoyilishi bilan boshlanadi, dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi varvarlikning o’rta bosqichida bo’ladi, temirni o’zlashtirish bilan esa varvarlikning yuqori bosqichi boshlanadi. YOzuvning-alfavitning paydo bo’lishi bilanoq tsivilizatsiya zamonasi boshlanadi. F.Engels ushbu Morgan davrlashtirishiga yuqori baho berib, uni umumlashtirib, yovvoyilik zamonasini - tabiatdan oluvchi, varvarlik zamonasini esa - ishlab chiqaruvchi xo’jalik deb belgilaydi. O’zining "Oila, shaxsiy mulk va davlatning paydo bo’lishi" (Marks K., Engels F. Soch. t.20.-s. 486-499) va boshqa asarlarida Engels ibtidoiy jamoa tarixining dastlabki bosqichini ibtidoiy to’da davri deb belgilaydi. YAngi davrlashtirish 1940 yillarda Tolstov S.P. tomonidan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi darajasiga asoslangan holda ishlab chiqilgan. Unda ibtidoiy tarixning uchta asosiy bosqichi: 1) ibtidoiy odamlar to’dasi (ibtidoiy jamiyatning shakllanishi, qurollardan foydalanishdan boshlanadi), 2) ibtidoiy jamoa (ibtidoiy jamiyatning gullab-yashnashi, qurollarni ishlab chiqarish uchun qurollardan foydalanishdan boshlanadi) va 3)harbiy demokratiya (ibtidoiy jamiyatning sinfiy jamiyatga aylanishi, metallni o’zlashtirishdan boshlanadi) ajratib ko’rsatilgan. Biroq, mazkur ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishi darajasiga asoslangan davrlashtirish ham ayrim nazariy qiyinchiliklarga duch keldi. Negaki, Mesoamerika tsivilizatsiyalarining tuzuvchilari ham metallardan ishlab chiqarishda foydalanish mumkinligini bilmaganlar, qadimgi germanlar yoki Tropik Afrikaning ayrim qabilalari esa urug’chilik tuzumining parchalanishi davrida turgan bo’lsalar hamki, temirni eritishni o’zlashtirganlar. SHuning uchun davrlashtirishda monistik ( yagona) tamoyildan voz kechmoq kerak edi.
1950-yillarda butun tarixiy jarayonni formatsiyalarga bo’lish asoslarini ibtidoiy tarixni davrlashtirish mezonlari sifatida olish to’g’ri bo’ladi degan taklif kiritildi. Bunda davrlashtirish ishlab chiqarish usullari va ishlab chiqarish munosabatlari formalari o’rtasida bo’lgan xilma-xilliklar hisobga olinishi kerak edi (Pershits A.I.). SHu bilan birga ishlab chiqarish vositalariga ibtidoiy mulkchilik formalarining rivojlanishi ham kuzatilib, ibtidoiy odamlar to’dasi bosqichidan tashqari ibtidoiy urug’chilik jamoa va ibtidoiy ko’shnichilik jamoa bosqichlarini ajratadilar. YU.I.Semyonov, N.A.Butinov va boshqa sovet tarixchilari butun tizim yoki ishlab chiqarish munosabatlarining ba’zi bir tomonlarini nazarga olgan holda davrlashtirgan bo’lsalar, Germaniya olimlari (I.Zelnov va boshqalar) - umuman ishlab chiqarish usullarini nazarga olganlar Biroq mazkur davrlashtirishlar ham tanqid qilinib kelindi. Faqatgina 1970-yillar o’rtasida ibtidoiy davr iqtisodiyotini chuqur o’rganish natijasida ibtidoiy jamoa rivojlanishining asosiy bosqichlarida taqsimlash va mulkchilik munosabatlaridagi asosiy farqlarni aniqlash mumkin bo’ldi (Semyonov YU.I.). Ilk ibtidoiy jamoa tabiatdan in’omlarni olib xo’jaligini yurituvchi bo’lib, va asosan hayot kechirish uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni oluvchi bo’lib, unda teng taqsimlash va umumiy mulkchilik hukmron edi; jamoaning har bir a’zosi topib kelingan mahsulotning bir qismiga, bu mahsulotni topishda qatnashgan-qatnashmaganligidan qat’i nazar, xaqli edi. Kechki ibtidoiy jamoa ishlab chiqaruvchi yoki yuqori spetsializatsiyalashgan oluvchi xo’jalikka o’tgan bo’lib, ortiqcha maxsulotga ega bo’lib qola boshladi. Unda teng taqsimlash bilan birga mahsulotning ma’lum bir qismi jamoaning alohida a’zolari ehtiyojlarini qondirish uchun ajratila boshladi, mehnat taqsimlanishi rivojlana boshladi, va natijada umumiy mulkchilik bilan shaxsiy mulkchilik rivojlana boshladi. Nazariy tahlil asosida ibtidoiy jamoadan oldin bo’lgan hayot tarzini jamoadan oldingi deb, ibtidoiy jamoani almashtirgan formasini - ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi deb belgilashga asos soldi. Umuman olganda esa, ibtidoiy mulkchilikning kategoriyalardan faqat bittasi oziq-ovqat mahsulotlarini taqsimlash tahlil qilingan edi, xolos. Bundan kelib chiqqan holda jamoadan oldingi (ibtidoiy odamlar to’dasi) - ilk ibtidoiy va kechki ibtidoiy (ilk urug’chilik va kechki urug’chilik) - protodehqon (ibtidoiy qo’shnichilik) jamoalari kabi tipologik qator tuzildi va bu qator ibtidoiy davr tarixining asosiy bosqichlariga tug’ri keladi deb belgilandi. Biroq bosqichlarning soni tarix fanida hanuzgacha muammoli masala bo’lib kelmoqda. G’arb olimlari orasida egalitar (frants. egalitaige – teng huquqli), ranjirlangan (angl. Rank -rang), stratifikatsiyalashgan (lat. stratum - qatlam) (M.X.Frid va boshqalar) yoki egalitar va stratifikatsiyalashgan (yoki ierarxiya) R.M.Adams, E.R.Servis va boshqalar) kabi jamiyatlar ajratiladi. Egalitar jamiyatlar tabiatdan oluvchi ( o’ziga olib qoluvchi) xo’jalik va faqat gorizontal taqsimot (ya’ni bir ijtimoiy statusda bo’lgan odamlar orasida) bilan xarakterlanadi. Ranjirlangan, stratifikatsiyalashgan va ierarxiya jamiyatlari esa - ishlab chiqaruvchi xo’jalik va ham gorizontal, ham vertikal taqsimot ya’ni ijtimoiy statusi teng bo’lmagan odamlar orasida\ bilan xarakterlanadi. Ranjirlangan va stratifikatsiyalashgan jamiyatlarni ajratuvchilar birinchilarda faqat ijtimoiy. ikkinchilarda ijtimoiy bilan birga mulkchilik notenglik mavjud bo’lgan deyishadi. Maxsus davrlashtirishlardan ayniqsa arxeologik davrlashtirish muhim bo’lib, u mehnat qurollari tayyorlashda qo’llaniladigan ashyo va bu qurollarni tayyorlash texnikasida asoslangan. Bu insoniyat tarixini uch asrga - tosh asri, bronza asri va temir asriga bo’lishdir. Tosh asri qadimgi tosh asri, yoki paleolit (grek. Ra1aios- qadimgi, Litos - tosh) va yangi tosh asri , yoki neolit ( grek.neos- yangi) ga bo’linadi. Paleolit va neolit o’rtasida o’tish davri - mezolit (grek. Mezos- o’rta), ya’ni o’rta tosh asrini ajratadilar. Paleolit o’z navbatida ilk (pastki, qadimgi) paleolit - taxminan 1,5- 1 mln yil ilgari, va kechki (yuqori) paleolit - 40-12 ming yil ilgariga bo’linadi. Ayrim hollarda o’rta paleolitni ham alohida davr sifatida ko’rsatishadi (100-40 ming yil ilgari). Mezolit taxminan mil. avvalgi 12-6 ming yilliklar bilan sanaladi. Turli hududlarda madaniyat taraqqiyotining notekis o’tishi kechki paleolitdan boshlanib, neolit davrida yanada keskinlashadi. Turli qabilalar neolit davrini turli zamonlarda o’tishgan. Evropa va Osiyoning neolit yodgorliklarining katta qismi miloddan avvalgi 8-5 ming yilliklar bilan o’lchanadi. Neolit davrining tugashi, ya’ni misdan yasalgan qurollarning paydo bo’lishiga tug’ri kelib, u eneolit deb ataladi (lat.aeneus- mis). Ilgari olimlar xalkolit degan tushunchani ham qo’llaganlar( grek. sha1kos - mis) Biroq bugungi kunda bu tushuncha deyarli ishlatilmaydi. Bronza asrining taxminiy xronologik chegaralari - miloddan avvalgi 3 ming yillik oxiri- miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlaridir. Miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida temir asri boshlanadi. YAngi tosh, bronza va temir asrlarining ichki davrlashtirish sxemalari turli qit’a va mintaqalarga nisbatan hamda turli tadqiqotchilarda bir biridan farq qiladi. Arxeologik davrlashtirish texnologik mezonlarda asoslangan bo’lib, umumiy holda ishlab chiqarish taraqqiyoti to’g’risida tasavvur hosil qilmasa ham, uning tuzilishi yirik ilmiy yutuq bo’lgan. Bu davrlashtirish mehnat qurollarining rivojlanishi haqida va ma’lum jihatda ijtimoiy munosabatlarning rivojdlanishi haqida tushuncha hosil qilishga yordam berdi.Arxeologik davrlarni xronologiyasini aniqlash uchun tabiiy fanlarning turli usullari absolyut datirovka o’tqazishda yordam beradi: izotopli kaliy-argon va radiokarbon ( radioaktiv eelementlarning parchalanishi vaqti bo’yicha), geoxronologik ( tuproq qatlamlarining yillik qalinligi bo’yicha) va boshqalar. Nisbiy datirovka o’tqazish uchun madaniy qatlamlarni yoki arxeologik tiplarni solishtirish yuli bilan yoki ularni tabiiy muhitdagi o’zgarishlar bilan solishtirish yo’li bilan aniqlanadi: geologik bosqichlar, paleoontologik davrlar va hk. Arxeologik davrlarni Er shari tarixining geologik bosqichlari bilan sinxronlashtirish ayniqsa katta ahamiyatga ega. Insonning mavjud bo’lishi vaqtiga chorakcha bosqich to’g’ri keladi. Uni ikkita davrga bo’lishadi: 1) muzlikdan oldingi va muzlik paytidagi pleystotsen deb ataladi; 2) muzlikdan keyingi golotsen deb ataladi. Pleystotsen davomida SHimoliy Evropa, Osiyo va SHimoliy Amerikaning katta qismi muzlash jarayoniga tushgan. Muzlikning hujum qilishi va cheklanishi jihatidan to’rtta muzlik va uchta muzlik orasidagi davrlar ajratiladi. Muzlikning hujum qilishi davrlarini ko’rsatish uchun gyunts, mindel, riss, vyurm kabi terminlarni ishlatishadi. Bu terminlar muzlik va muzlik orasidagi qatlamlar ayniqsa aniq kuzatilgan to’rtta Alpdagi daryo nomlari bilan atalgan. Gyunts va mindel muzliklari quyi pleystotsenga, riss muzligi muzlik orasi va muzlik bo’lib - o’rta pleystotsenga, va vyurm muzlik orasi va muzlik - yuqori pleystotsenga qaratiladi. Arxeologik davrlashtirishda pleystotsen paleolit va mezolit ( qisman yoki to’liq) davrlariga to’g’ri keladi. Neolit esa muzlikdan keyingi davr bo’lgan golotsenga to’g’ri keladi. SHu bilan birga arxeologik davrlashtirish ham ayrim kamchiliklarga ega. Arxeologik tadqiqot ishlarining natijasida shu narsa aniqlandiki, turli qit’a, hududlarda o’z mintaqaviy davrlashtirishi bo’lishi mumkin. Negaki, tabiiy muhitning turli bo’lgani uchun o’z taraqqiyoti jihatidan bir ko’rinishda bo’lgan jamiyatlar temirdan, bronzadan foydalanishi yoki foydalanmasligi mumkin. SHuning uchun arxeologik davrlashtirishlar muammoli bo’lib qolmoqda. Umuman olganda, arxeologik davrlashtirishlar global davrlashtirishdan mintaqaviy davrlashtirishga aylanib bormokda.YAna bir davrlashtirish antropologik davrlashtirish bo’lib, u insonning fizik evolyutsiyasi mezonlarida asoslangan. Unda eng qadimgi, qadimgi va qazilma zamonaviy odam, ya’ni arxantrop, paleantrop aql idrokli odam yashagan davrlari ajratiladi.Gominid (lat. Noto - odam) , ya’ni odamsifat oilasi va gominin , ya’ni unga taalluqli odamlar oilasi, ularning urug’ va ko’rinishlarining sistematizatsiyasi turli tadqiqotchilarda turlichadir. G’arbda ibtidoiy tarix ko’pincha arxeologik jihatdan o’rganiladigan tarixdan oldingi, va ham arxeologik, ham yozma manbalar yordamida o’rganiladigan proto-, para- yoki etnotarixga ( grekcha protos - birinchi, para - oldidagi, etnos - xalq) bo’linadi.YA’ni ularning nuqtai nazaridan ibtidoiy tarixda dastlabki tsivilizatsiyalar paydo bo’lishidan oldin ham Er yuzida jamiyatlar yashab o’tgan hamda bu va so’nggi tsivilizatsiyalar periferiyalarida rivojlangan jamiyatlar ham bo’lgan. Ular bitta formatsiyaga taalluqli bo’lib, bu formatsiyaning ajralishi mezoni bo’lib ishlab chiqarish usuli xizmat qiladi. SHuning uchun bu jamiyatlar apopolitey va sinpolitey deb ataladi ( grekcha rolitea tsivilizatsiya, aro - oldingi, sun- birgalikdagi).SHunday qilib, barcha qarashlarni hisobga olgan holda biz quyidagi davrlashtirishlarni ajratib, asosiy bosqichlarni taxminiy datirovka qilishimiz mumkin: ( jadvalga qarang).Jamoadan oldingi yoki ibtidoiy odamlar to’dasi davri maqsadli qurol yordamidagi faoliyatning paydo bo’lishi bilan ochiladi, shuning uchun u eng qadimgi odamlar - arxantroplarning paydo bo’lishi bilan tavsiflanib, ular dastlabki, hali juda sust birlashgan ishlab chiqaruvchi jamoatlarni tashkil qila boshlaydi.Bu davrning asosiy mazmuni shundaki, mehnat faoliyati natijasida odamsifat maymunlar va odamsifat maxluqlar to’dasidan meros qolgan hayvon holati qoldiqlaridan xalos bo’ladi, ijtimoiy aloqalar mustahkamlanadi va odamning biologik rivojlanishi yakuniga etadi. Jamodan oldingi davrning quyi chegarasi va yuqori chegarasi fanda bahsli qolmokda. Ibtidoiy yoki urug’chilik jamoasi davri birinchi mustahkam bo’lgan ijtimoiy tashkilotlar - urug’ va urug’chilik jamoasining paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Aynan ushbu davrda ishlab chiqarish va iste’mol qilishda jamoatchilik, umumiy mulkchilik va teng taqsimlash kabi xususiyatlar kuzatiladi.
Ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi davri toshni metall bilan almashinuvi bilan paydo bo’ladi va har tomonlama xo’jalik faoliyatning rivoj topishi, ortiqcha mahsulotning o’sishi, yig’ilgan boylik uchun bosqinchilik urushlarining yoyilishi bilan tavsiflanadi. Teng taqsimot mehnat taqsimoti bilan almashadi, umumiy mulkchilik o’rniga alohida uy xo’jaliklarining alohida mulkchilik shakli bilan almashinadi, urug’chilik aloqalari uziladi va ular qo’shnichilik aloqalariga o’z o’rnini bo’shatib beradi. Ekspluatatsiya qilishning ilk formalari paydo bo’ladi va shu bilan shaxsiy mulkchilik , foyda keltiruvchi mahsulot paydo bo’ladi, natijada esa sinflar va davlatlar vujudga kela boshlaydi. Ibtidoiy qo’shnichilik jamoaning quyi chegarasi so’nggi neolit(rivojlangan jamiyatlarda) va ayrim hollarda metallar davriga ( kam rivojlangan jamiyatlarda) to’g’ri keladi. Bu davr rivojlangan jamiyatlar tomonidan 5 ming yil ilgari o’tib bo’lingan, rivojlanmagan jamiyatlar tomonidan esa hanuz ham o’tilmagan (masalan Afrikadagi ayrim qabilalar, Polineziya orollaridagi qabilalarda va hk).
. Ibtidoiy jamoa tarixi tarix fanining birmuncha yosh sohasi bo’lib, o’tgan asrning ikkinchi yarmida vujudga keladi. Biroq bundan oldin ham odamlar insoniyatning dastlabki tarixi davrlari haqida tasavvur hosil qilishga intilganlar. O’z o’tmishiga qiziqish odamlarda taraqqiyot bosqichlarining ilk davrlarida paydo bo’lgan. Etnograflar tomonidan o’rganilgan eng qoloq xalqlarda ham ularning uzoq o’tmishi, ajdodlarining ishlari va jasoratlari, urug’ va qabilalarning paydo bo’lishi to’g’risidagi og’zaki rivoyatlar shundan dalolat beradi (genealogik va etnogonik dostonlar). Uzoq qadim zamonlarga borib qo’shnilar hayot tarzini o’rganish, ular qaerdan chiqqanligini bilish , ular o’tmishiga nazar tashlash kabi kuzatuvlar ham tarqaladi.Keyinchalik odamlarning eng qadimgi ko’rinishi haqidagi ibtidoiy rivoyatlar "yarim hayvon o’tmish" to’g’risida yoki aksincha "oltin asr" tug’risidagi miflarga aylana bordi. Antik grek va rimliklarda paydo bo’lgan ibtidoiy tarix kurtaklari ham butunlay mifologiyadan voz kechmagan holda aks ettirilgan.Aynan grek va rimliklarda dastlabki tarixiy faktlarni sistematik tarzda bayon qilish qo’llaniladi. Antik davr tarixchilari uchun tsivilizatsiya dunyosi O’rta Er dengizi bilan chegaralangan edi, uning ortida esa ular varvarlar deb nomlagan xalqlar yashagan bepoyon hududlar mavjud bo’lgan. Bu xalqlarning ko’pida ibtidoiy tuzum saqlanib kelgan deb uylangan. Varvarlar dunyosi antik mualliflarga yaxshi tanish bo’lmagan, sayyohlar u erlarga qisqa vaqt ichida borib kelib, asosan yuqori kuzatishlar olib borib, ko’p narsalarni qo’shib, vahima qilib gapirib berardilar. Biroq, shunday bo’lsada, aynan antik davrda ibtidoiy xalqlar haqida dastlabki yozma ma’lumotlar paydo bo’ladi, qimmatli kuzatuvlar qilinadi va ular keyinchalik ibtidoiy davr to’g’risidagi tasavvurlarni umumlashtirishga yordam beradi. SHu tariqa, Gerodotning( mil.avv. 484-425 yy) skiflar, pigmeylar va boshqa ko’plab xalq va qabilalar haqida ma’lumotlari, Ksenofontning (mil. avv. 430-350 yy.) Kichik Osiyo xalqlari haqidagi ma’lumotlari, Strabonning (mil.av. taxm. 63 y.- milodiy 20 y) Evropa va Osiyo xalqlari to’g’risidagi ma’lumotlari, TSezarning (mil.avv. 100-44 yy) germanlar haqidagi, Tatsitning (milodiy 55-120 yy) germanlar haqida ma’lumotlari va boshqalar qimmatlidir. Gerodot va Strabonning aytishlaricha, ayrim varvar xalqlarda umumiy (jamoa) mulkchilik mavjud.Gerodotning yozishicha, likiyaliklar sulolani ona urug’idan olib boradilar, ularda ayollar o’zlari uchun o’zlari er tanlab oladi, sarmat ayollari esa jasur bo’lib, dushmanni o’ldirgandan so’nggina turmush quradilar.Antik davr faylasuflari ibtidoiy davrni umumiy tasvirini tasavvur qilish niyatida ayrim hollarda buyuk gipotezalar keltirishardi. Masalan Demokrit Er yuzidagi dastlabki odamlar "qo’pol va hayvonsifat hayot kechirib, o’tloqqa chiqardilar va ko’chib yurib, tabiatning boy in’omlarini va daraxtlarning mevalarini iste’mol kilardilar " deb hisoblagan. Uning ta’kidlashicha, o’zlariga oziq-ovqat topish, yomg’ir va qordan pana topish, yovvoyi hayvonlardan himoya qilish zarurati odamilarni tabiat bilan kurash usullarini izlab topishga harakat qildirardi. "Tirikchilik uchun kurash odamlarni hamma narsaga o’rgatdi" deydi u. Demokritning izdoshi Qadimgi Rim faylasufi va shoiri Lukretsiy Kar esa o’zining "Narsalar tabiati haqida" degan dostonida eng qadimgi insoniyatni yovvoyi holatdan to olov, kiyim, boshpana kashf qilishigacha bo’lgan taraqqiyotini tasvirlab bergan. U tarixni uch davrga, mehnat qurollari tayyorlash uchun ishlatiladigan ashyoga qarab, bo’lishni taklif qilgan: tosh, mis (bronza) va temir asri. O’zining bu kashfiyoti bilan u 19 asr oldinroq Hozirgi arxeologiya dalillarini aytib bo’lgan edi. Qadimgi Xitoy faylasuflari ham tosh, bronza va temir asrlarini ajratishgan.O’rta asrlarda cherkov va sxalastika ilmni bug’a boshlagan. Bu zamonda turli xil ertaklardagi maxluqlar odamlarning ajdodlari bo’lgan degan tasavvurlar yoyilgan. Biroq bu og’ir zamonlarda ham Er va unda yashovchi xalqlar to’g’risidagi bilimlar kengaya borgan. Arab geograflari SHarkiy Evropa va Osiyo mamlakatlarida yashovchi xalqlar haqida ma’lumotlar yozishgan. O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida ayniqsa qimmatli ma’lumotlar Xitoy geografi CHan-CHun sayyohati bayonida saqlangan. Plano Karpini, Vilgelm Rubruk, Marko Polo kabi sayyohlar savdo aloqalarini o’rnatish uchun SHarqqa borib, evropaliklarni sharqiy xaqlar bilan tanitganlar. Bu asarlar orasida Tverdan chiqqan savdogar Afanasiy Nikitinning "Uch dengiz osha sayohat" asarini qayd qilib o’tish kerak.XV asr oxirlaridan boshlab, ya’ni buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab Evropada etnografik bilimlarni yig’ish sohasida ko’p ishlar qilinadi. Xristofor Kolumbning 1492 yildagi Amerika sohillariga sayohati, 1497 yildagi Vasko de Gamaning Evropadan Hindistonga dengiz yo’lini kashf etishi, 1519-1521 yillarda Magellanning er yuzi osha dengiz sayohati va boshqa ko’plab istilochilar, savdogarlar va missionerlar sayohatlari Evropaga turli xalqlar to’g’risidagi xilma-xil ma’lumotlar kirib kelishini ta’minladi. YAngi erlarni kashf qilishlar XVIII asrga qadar davom etdi. Ayrim sayohatchilar (Laperuz, Mopertyui, Bugenvil va boshqalar) o’z kashfiyotlarining juda qiziqarli qilib bayon qilib qoldirganlar. Djeyms Kukning buyuk sayohatlari evropaliklar uchun Okeaniya xalqlarini ochib berdi. XVIII asr boshidan boshlab SHarqiy Evropa va SHimoliy Osiyo hududlari etnografik jihatdan o’rganiladi. Bunda rus olimlari katta rol o’ynaydi. Grigoriy Novitskiy, V.Tatshtsev, G.Miller, I.Gmelin, S.Krasheninnikov, G.Steller va boshqalarning kuzatuvlari xalqlarning turmush tarzi, an’ana va urf odatlari haqida va boshqa ma’lumotlar bergan. Rossiya Fanlar Akademiyasi tomonidan Birinchi Akademik ekspeditsiyaga kirgan bu olimlar Sibir va Kamchatka xalqlari haqida qimmatli ma’lumotlar yig’ishgan. Ikkinchi Akademik, yoki Fizik ekspeditsiyaga P.Pallas,V-Zuev, I.Lepexin, I.Georgi kabi olimlar kirib, Sibir xalqlari to’g’risida ma’lumotlardan tashqari, I.Georgining 4 tomlik " Rossiya davlatida yashovchi barcha xalqlar haqida" asari 1776-1780 yillarda nashr qilindi.Rus sayyohi va tadqiqotchilari YAngi va Eng yangi dunyoni o’rganishga ham katta hissa qo’shganlar.Rus er shari buylab sayohatlarida Amerikadagi rus koloniyalari bilan aloqalarni o’rnatish uchun 1803-1849 yillarda jo’natilgan I.F.Kruzenshtern, YU.F.Lisyanskiy, O.E.Kotsebu, F.P.Litke, A.P.Lazarev va boshqalar Okeaniya va SHimoliy Amerika g’arbiy kirg’og’ida yashovchi ko’plab xalqlar hayoti haqida qiziqarli ma’lumotlar yozib qoldirishgan.Ayniqsa N.Mikluxo-Maklayning YAngi Gvineya papuaslari to’g’rsidagi ma’lumotlari katta ahamiyatga egadir.Buyuk geografik kashfiyotlar davrida hamda keyingi davrlarda etnografik materiallarning ko’payib ketishi ibtidoiy jamoa va uning taraqqiyoti haqida turli nazariyalarning kelib chiqishiga sabab bo’ldi. YAngi Dunyo xalqlarining hayoti butun insoniyatning ibtidoiy o’tmishi haqidagi fikrlarga olib keldi. Frantsuz missioneri Jozef Fransua Lafito 1724yilda "Amerikalik yovvoyilarning urf-odatlari ibtidoiy davr urf-odatlari bilan solishtirganda" degan asarida yangi solishtirish-tarixiy usuldan foydalanib, ibtidoiy davr tug’risidagi fanga katta hissa qo’shdi. Fandagi boshqa katta qadam insoniyat tarixiy taraqqiyotining umumiy sxemasini tuzishga intilish bo’ldi. XVSH asrda buyuk allomalar Russo va Didro ibtidoiy davrni insoniyatning oltin asri deb, insoniyatning baxtli bolaligi deganlar, "yaxshi ishlar qiluvchi yovvoyi" obrazini yaratib, uning urf-odatlari tabiatning tabiiy qonunlariga asoslangan, tsivilizatsiya taraqqiyoti esa bu qonunlarning buzilishi bilan tavsiflanadi deganlar. Jan Antuan Kondorse o’zining 1794 yilda chiqqan "Inson aqli taraqqiyotining tarixiy kartinasi tasviri" degan asarida tarixda madaniyat va aqlning uzilmas taraqqiyotini qurgan. Bu taraqqiyot xo’jalikning ketma-ket rivojlanib borgan pog’onalari ko’rinishida borgan: ovchilik va balikchilikdan hayvonlarni uy hayvonlariga aylantirishgacha, undan esa dehqonchilikka qadar borgan degan. Bu xo’jalik bosqichlarining har biriga alohida jamiyat tuzilmasi mos bo’lgan. Masalan, ikkinchi davrda "cho’pon xalqlar" paydo bo’lganida, asirlarni qullarga aylantira boshladilar, zodagon oilalar ajralib chiqdi, qonunchilik yaratildi, mulkchilik huquqi mustahkamlandi va hk.
SHotlandiyalik faylasuf Adam Fergyusson "Fuqarolik jamiyat tarixi tajribasi" degan asarida ( 1768) tarixni uch davrga: yovvoyilik, varvarlik va tsivilizatsiyaga bo’ladi. YOvvoyilik va varvarlik o’rtasidagi qirra deb u ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilik hamda chorvachilikka o’tish hamda xususiy mulkchilikni kiritish deb hisoblagan. TSivilizatsiyani esa u xususiy mulkchilikning qonuniy mustahkamlanib qolgan vaqtidan boshlagan deydi.
Bunga o’xshash qarashlarni nemis olimlari Iogann va Georg Forsterlar ham aytib o’tgan : bolalik yoki yovvoyilik holat, yoshlik yoki varvarlik holati, va madaniy holati. XIX asrning 1 yarmida ibtidoiy tarix faniga qiziqish ancha pasayib qoladi. Insoniyat qadimgi o’tmishidagi dalillar ibtidoiy arxeologiyaning rivojlanishiga asos soldi. XIX asrga kelib Evropa muzeylarida qazish ishlari natijasida topilgan ko’plab mehnat qurollari, ro’zg’or anjomlari topilmalari saqlana boshlandi. Ularni tadqiq etish ob’ekti bo’lishi uchun klassifikatsiya qilish kerak edi. Dastlab klassifikatsiyani Daniya arxeologi K.YU.Tomsen o’tqazishga intiladi. U ibtidoiy davr yodgorliklarini ular tayyorlangan ashyolarga qarab uchta guruhga ajratdi: tosh, bronza va temir asrlariga. Ushbu katta arxeologik material asosida Tomsen Lukretsiy Kar davridan mavjud bo’lgan uch asr nazariyasi tug’ri ekanligini ilmiy jihatdan tasdiqlab berdi. Biroq u hech qanday xronologik sanalarni ko’rsatmadi. Undan so’ng Daniya arxeologi I.YA.Vorso va SHved olimi Sven Nilson o’z klassifikatsiyalarini bilan chiqdilar. Biroq yig’ilgan tosh qurollarining barchasi neolit davriga to’g’ri kelar edi. Frantsuz arxeologi J.Bushe de Pert qo’pol ishlangan tosh qurollarini yig’ib olib aynan shu qurollar qadimgi mamont, karkidon bilan bir vaqtda yashagan ibtidoiy odamning mehnat qurollari bo’lgan deb tasdiqlay boshladi. Bushe de Pert kashfiyoti inson paydo bo’lishini juda uzoq mingyilliklarga olib bordiki, Bibliyadagi xronologiya noto’g’ri bo’lib chikdi.
Diniy olimlar Bushe de Pert kashfiyotiga qarshi chikdilar. Biroq Dj.Prestvich, D.Evans, CH.Layel va boshqa taniqli arxeologlar va geologlar Bushe de Pert kashfiyotini to’g’ri ekanligini tasdiqladi.
XIX asr 1 yarmiga o’lgan hayvon suyaklari bilan birga odamning suyak qoldiqlari ham topiladi. SHunday topilmalar Mak Ineri tomonidan Angliyada, SHmerling tomonidan Belgiya g’orlarida topilgan bo’lib, ibtidoiy odam mavjudligini tasdiqladi. Bu esa insonning paydo bo’lishi - antropogenez muammosining quyilishiga olib keldi.
Keyinchalik tadqiqotlarda odam etnogenezi muammolari ko’rib chiqilib va har tomonlama tadqiq qilinib, odamning paydo bo’lishi haqida yangicha qarashlar ilgari suriladi. Bunday qarashlar din bilan bog’lanmasdan, odamning fiziologik-anatomik tuzilishini tadqiq etgan holda ko’rib chikiladi. Bunda ayniqsa J.-B.Lamark, CH.Darvin, E.Taylor, YU.Lippert, Dj.Mak-Lennan kabi olimlarning evolyutsiya to’g’risidagi ta’limotlari ahamiyatga molikdir. Tabiiy-ilmiy evolyutsionizm arxeologiya fanining rivojiga ham ta’sir etdi. O’zining insoniyatning taraqqiy rivojlanishining bir xilligi g’oyasi bilan evolyutsionizm ibtidoiy tarixning asosiy bosqichlari sxemasini yaratishga imkon berdi.
Ibtidoiy jamiyatni tadqiq qilishda amerikalik olim Lyuis Genri Morganning ("Qadimgi jamiyat" va b. asarlar) hissasi beqiyosdir. Engelsning asarlari ham ilmiy olamda katta shov-shuvga sabab bo’lgan (" Oila, xususiy mulk va davlatning paydo bo’lishi", "Tabiat dialektikasi" va "Maymunning odamga aylanishida mehnatning roli" asarlari).
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda yangi sotsiologik-etnografik nazariyalar paydo bo’ladi.
Ibtidoiy jamoa tarixining asosiy manbalari arxeologik ma’lumotlar, etnografik ma’lumotlar, lingvistik ma’lumotlar hamda ayrim yozma manbalardagi ma’lumotlardir. Keyingi yillarda antropologiya va boshqa tabiiy fanlar ma’lumotlari katta ahamiyat kasb etmokda (masalan, primatologiya, paleozoologiya, geologiya va b.)

RADIOKARBON USULI

Mutlaqo tanishish uchun arxeologlar organik ob'ektlardagi radioaktiv uglerod C-14 tarkibiga asoslangan radiokarbonli analizdan foydalanadilar.
Atmosferadan oddiy uglerodni o'zlashtiradigan barcha tirik organizmlar u bilan birga C-14 radioaktiv uglerodni oladi. Shu sababli, radiokarbonning umr bo'yi konsentratsiyasi daraxtlarda ham, o'simliklarda ham, odam va hayvonlar tanasida ham deyarli bir xil bo'ladi. Ammo organik moddalarda o'limdan so'ng, assimilyatsiya qilingan radiokarbonni yo'q qilish jarayoni boshlanadi. Agar 5000 yil oldin kesilgan daraxtni zamonaviy daraxt bilan taqqoslasak, eski yog'ochdagi C-14 izotopining tarkibi roppa-rosa ikki baravar kam ekan. Shunday qilib, radiokarbon usuli uglerodli moddaning yoshini 70-100 ming yilgacha aniqlashi mumkin, ammo undan ko'p emas. Ko'proq "qadimiy" topilmalar uchun, masalan, dinozavrlarning suyaklarini sanash uchun boshqa izotoplardan foydalaniladi, masalan, berilyum-10.
Radyokarbonli tahlil organik moddalarning o'lim vaqtini aniq aniqlashga imkon berishiga qaramay, uning kamchiliklari bor va ular juda ko'p. Birinchi nuqson shundaki, u faqat organik moddalarga tegishli bo'lib, undan tarixiy asar yaratilish vaqti emas. Masalan, piktogramma bo'lsa, u u tayyorlangan materialni sanasini belgilashi mumkin, ammo sifatli soxta qilish uchun siz eski materialni ham olishingiz mumkin. Taxminan aytganda, taxtaning yoshi rasmning yoshi haqida hali aytilmagan.
Ushbu usulning yana bir kamchiligi shundaki, agar namuna keyingi davrdagi uglerodli materiallar bilan juda ifloslangan bo'lsa, natijani buzish mumkin. Bunday holda, yoshni aniqlash juda katta xatolarga yo'l qo'yishi mumkin. Usulning xatosi hozirda 70-300 yil oralig'ida, tadqiqot boshida u ancha kattaroq edi.Aynan shunday xatolik ehtimoli bor, shuningdek radiokarbonli tahlilga uchragan taniqli Turin Shroudning haqiqiyligini qo'llab-quvvatlovchilar murojaat qilishadi. Natijada, bu 1260 va 1390 yillar orasida bo'lgan. Skeptiklar darhol uni O'rta asrlarning qalbaki ishi deb e'lon qilishdi, uning himoyachilari XVI asrdagi yong'in paytida kafan uglerod bilan ifloslangan deb taxmin qilishdi. Aytgancha, natijalarning to'g'riligini tekshirish uchun bir vaqtning o'zida yana uchta to'qima namunalari kafan bilan tahlil qilindi: XIII asrdagi Lyudovik IXning plashi, 1100 atrofida to'qilgan Misr dafn marosimi va mato bilan o'ralgan mato. Misr mumiyasi taxminan 200 yilga to'g'ri keladi. Uchala holatda ham laboratoriya natijalari dastlabki ma'lumotlarga mos keldi.

Paleomagnitik usul

Ko'pgina davrlarda eng keng tarqalgan arxeologik topilmalardan biri bu kulolchilikdir. Bugungi kunda uni o'nlab yillar aniqligi, otish vaqtini, o'choqning oxirgi erishi va boshqalarni aniqlash mumkin. Bu Yer magnit maydonining o'zgaruvchanligiga asoslangan paleomagnitik usul va uning ta'siri ostida yuqori haroratlarda magnitlanish xususiyatiga ega bo'lgan materiallar tufayli mumkin. Demak, tarkibida temir moddasi bo'lgan suyuq holatdan qattiq holatga o'tish jarayonida hosil bo'lgan minerallarda qoldiq magnitlanish saqlanib qoladi. Bundan tashqari, uning vektori mineral hosil bo'lish paytidagi Yer magnit maydonining yo'nalishiga to'g'ri keladi. Erning magnit maydonining otish paytidagi holati to'g'risida olingan ma'lumotlar paleontologik, radiometrik va boshqa ma'lumotlar yordamida tuzilgan geoxronologik tarozilar bilan o'zaro bog'liq va natijaga erishiladi.
Paleomagnitik usulning asosiy kamchiligi shundaki, aniq ma'lumotlar uchun o'rganish ob'ekti otishdan keyin harakatlanmasligi kerak va bu holat kamdan-kam hollarda bajariladi

Stratigrafiya,

Arxeologik tarixlashning eng mumtoz usuli bu stratigrafiya. U asosan uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan aholi punktlarini qazish ishlarida qo'llaniladi.Haqiqat shundaki, odamlar yashaydigan joylarda tuproq qatlami doimiy ravishda oshib boradi - qurilish loyihalari, tuproq ishlari va inson faoliyatining boshqa elementlari bilan bog'liq. Ushbu qatlam madaniy qatlam deb ataladi, bu qatlamli pirojniyga o'xshaydi. Va undagi har bir qatlam shahar hayotining ma'lum bir davrining aksidir.Unda qadimiy inshootlar, qurilish va maishiy chiqindilar, yong'in izlari mavjud. Bundan tashqari, er bizga ma'lum bir oilaning taqdiri haqida aytib berishi mumkin. Qadimgi rus aholi punktlarini qazish paytida siz tez-tez o'z vaqtida qochib qutulolmagan egalari bilan yonib ketgan uyni topishingiz mumkin.Tanishuvning o'zi qanday amalga oshiriladi? Darhaqiqat, ma'lum bir davrga xos topilmalarga, shuningdek, tuproqning tuzilishi va rangiga va tarkibiga qarab topilgan ma'lumotlarga ko'ra, yozma manbalardan ma'lum bo'lgan boshqa yodgorliklarning qatlamlari bilan taqqoslash orqali.
Masalan, mo'g'ul-tatar bosqinidan omon qolgan Volga Bolgariyasining shaharlarida mo'g'ulgacha bo'lgan qatlam tarkibi jihatidan va ko'pincha keyingi qatlamdan rang-barangligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, stratigrafiya xronologik ketma-ketlikni o'rnatishga imkon beradi, chunki bezovtalanmagan madaniy qatlamda pastki qatlamlar yuqoriroqlardan kattaroqdir.Shuning uchun, bu juda muhim bo'lgan tegmagan madaniy qatlam. Qurilish paytida yoki qora qazuvchilar tomonidan vayron qilingan narsa nafaqat stratigrafik tahlil uchun mos emas, balki umuman bu erning tarixi haqida gapira olmaydi, chunki barcha madaniy qatlamlar va shunga ko'ra tarixiy davrlar aralashib ketadi. Afsuski, vayron qilingan madaniy qatlamlar odatiy ko'rinishdir.

Qiyosiy usul

Taqqoslash usuli qarindoshlikni ham, ayrim hollarda ham aniq uchrashuvni aniqlashga imkon beradi. Bu mutlaqo tarixiydir: qatlamlar sanalari topilmalar va tangalardagi qadimiy yozuvlarga ko'ra belgilanadi.
Ushbu usul arxeologik ma'lumotlarning o'rganilayotgan hududdagi hayotni yoki ma'lum bir odamlarning hayotini tavsiflovchi yozma manbalar bilan taqqoslash bilan tavsiflanadi. Albatta, agar ular bo'lsa. Taqqoslash usuli ilgarigi madaniyatlar bilan tanishish uchun deyarli foydasiz, ayniqsa, ularning yonida qadimgi yozma tsivilizatsiyalar bo'lmagan taqdirda.
Mahsulotlar va tasvirlarning badiiy xususiyatlariga ko'ra tanishish usulini ham xuddi shu toifaga kiritish mumkin. Masalan, ma'lum davrlar va madaniyatlar o'ziga xos ijodiy xususiyatlarga ega edi, xoh maxsus naqsh, xoh ishlab chiqarish texnikasi va boshqalar. Bunday uslubiy xususiyatlarni tanib olishning umumiy qoidalarini topishda ob'ektlar aniq aniq belgilanishi mumkin.

Tipologik

Ammo badiiy xususiyatlardan foydalangan holda qatlamni sanash uchun avvalo badiiy xususiyatlarning o'zlari bilan tanishishingiz kerak. Bu erda odatdagi "tipologik" nomi bo'lgan usul yordamga keladi, stratigrafiya bilan aralashtiriladi. Bu topilmalarni tipologik qatorlarga - takrorlanadigan yoki progressiv belgilarga ega bo'lgan narsalar qatorini birlashtirishga asoslangan. Bunday ketma-ketlik sanasini belgilash uchun ushbu turdagi narsalarni o'z ichiga olgan bir nechta arxeologik joylar bo'lishi kerak. Ushbu ketma-ketlikning tugash sanalari bilan cheklangan vaqt turi turni aniqlaydi. Bundan tashqari, uchrashuvning ishonchliligi ushbu arxeologik joylarning soniga bog'liq. Agar ular etarlicha bo'lsa, uchrashuvning to'g'riligini ob'ektlarning sanalarini taqsimlash xususiyati bilan tekshirish mumkin. Bir xil turdagi statistik jihatdan etarli miqdordagi narsalar bilan ushbu tur ishlatilgan vaqt oralig'ini hisoblash ehtimoli bilan mumkin

Davrlashtirish va sanalarni aniqlash usuiiari

Ashyoviy buyumlarning sanasini, ya’ni yoshini aniqlashda
arxeologiya, geologiya, paleoantropologiya, paleoklimatologiya,
arxeozologiya, arxeobotanika, paleografiya, kimyo, flzika,
tilshunoslik, informatika va boshqa fanlar qo‘lga kiritgan
ma’lumotlar muhim ahamiyatga egadir.
Davrlashtirish usuiiari paleolit davri odamlari hayot tarzini
tiklash, tosh davri manzilgohlari odam qoldiqlarini tadqiq va tahlil
etish mazkur manzilgohni arxeologik razvedka qilish va qazish
bilan bevosita bog‘liqdir. Ushbu arxeologik tadqiqotlar hujjatlari
muayyan texnologik usullar yordamida qayd etiladi. Mazkur qayta
tiklash subyektiv, gominidlar fe’l-atvorining ko‘pgina jihatlarini
nazardan chetda qoldirishi, ya’ni noaniq faktlarga asoslangan
boiishi mumkin. Shu bois zamonaviy etnografik, etnologik,
toponimik va geologik tadqiqotlardan eksperement sifatida
foydalanish, ulardan qimmatli ma’lumotlar olish mumkin, ammo
ulardan juda ehtiyotlik bilan foydalanish lozim.
So‘nggi yillar ichida olimlar ibtidoiy jamiyat tarixining nisbiy
va mutlaq aniq sanasi - yoshini aniqlashning yangi usullarim kashf
etib, ulami sinovdan o ‘tkazdilar.
Bular geoxronologiya, radiometrik, radiouglerod,
dendroxronologiya, arxeomagnit, kaliy-organ va boshqa usullardir.
Mazkur usullami fanda qoilash natijasida ibtidoiy jamiyat tarixini
davrlarga boiish, davrlar sanasini aniqlashda yaxshi natijalarga
erishildi.
Radiouglerod usuli. U yoki bu arxeologik yodgorliklaming
madaniy qatlamlaridan topilgan daraxt, ko‘mir, hayvon va odam
suyaklarining yoshini aniqlashda radiouglerod uslubidan keng
foydalanilmoqda.
Olimlaming tadqiqotlari natijasida azot atomlariga kosmik
nurlaming ta’siri ostida atmosferada atom og‘irligi S 14-karbon -
14 bo‘lganuglerodning radioktiv izotopi mutassil ravishda to‘plana
borishi kuzatilgan.
Atmosferadan esa uni o‘simliklar yutadi, radioktiv izotoplar
esa o‘simliklar va nafas yoilari orqali hayvon va odam tanasiga
singadi. Hayvon va o^simliklar hayvon halok bo‘lar ekan karbon 14
ham yemirila boradi. Olimlaming tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki,
karbon 14ning yarim yemirilishi davri 5730 yilga teng ekan.
Karbon -14ning yemirilish darajasi bilib olingach hayvon, odam va
o‘simliklaming yashagan vaqti aniq bo‘lib qolar ekan.
Dendroxronologiya usuli. Arxeologiyadagi ko‘plab sanalami
aniqlash usullari, shu jumladan, daraxt kundasidagi doira yoki
xalqalarga qarab davrlashtirish usuli Yer iqlimiga quyosh
nurlarining ta’sirini o‘rgangan nanoarxeolog A. E. Duglas
tomonidan fanga kiritilgan. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki,
daraxtlaming yillik halqalariga qarab uning kesilgan vaqti bir
yilgacha aniqlikda bilib olinadi. Bu dendroxronologik usuldir.
Mazkur usul bilan arxeologik yodgorliklaming madaniy
qatlamlaridan topilgan daraxt va yog‘och buyumlar sinchiklab
o‘rganiladi va yillik xalqalar hisoblab chiqiladi.
Duglas ko‘pgina daraxt turlari, asosan, qattiq daraxtlar o‘sishi
har yili muayyan xaJqalaming qo‘shilishi bilan o'sishini bilgan,
hamda har bir halqa o‘sha yil iqlimi. atrof-muhit haqida
ma’lumotlar saqlab qolishi nazariyasini ilgari surgan. Hozirda
zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida
dendroxronologistlar aniq ilmiy ma’lumotlar olish imkoniga ega
bo‘lishmoqda.
So‘nggi yillarda arxeologik va antropologik ashyolaming
sanasini aniqlashda kaliy-argon (K14-Kr40) usuli ham
qo‘llanilmoqda. Kaliy-argon usuli yordami bilan tarkibida kaliy
bo‘lgan vulqon ma’danlaming yoshini aniqlash mumkin ekan.
Mazkur usul 1950-yillarda Kaliforniya universiteti olimlari
tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga olib kirilgan.
Arxeologik yodgorliklaming madaniy qatlamlaridan kovlab
olingan sopol idish va ulaming parchalarini yoshini aniqlashda
arxeomagnit usuli jahon arxeologiyasida keng qo‘llanmoqda.
Olimlaming tadqiqotlari shuni ko‘rsatmoqdaki, sopol
buyumlarga yerning magnit maydoni ta’sir etib, u sopol idishda
uzoq vaqt o‘zgarmagan holda saqlanib qolar ekan.
Sopol buyumlarning magnitlanish darajasiga ko‘ra, Yeming
magnit maydoni chiziqlari tortiladi va sopoldan yasalgan
buyumlarning yoshi aniqlanadi.
Arxeomagnit usuli bilan qadimiy sopol buyumlarning vaqtini
plyus 25 yil xato bilan aniqlash mumkin ekan.
Radiometrik usul. Vaqtni aniqlashning zamonaviy usullaridan
biri bu radiometrik usul bo‘lib, radioaktiv atomlarni tahlil etish va
ulardagi o‘zgarishlar yordamida aniqlanadi.
Ilk tarixning davr va sanasini aniqlashning yuqorida
ko‘rsatilgan usullaridan tashqari yana boshqa usullari ham borki,
ular ftor, kollagen, uran va azot usullaridir. Bu usullar suyakning
minerallanish, ya’ni organik moddalarning anorganik minerallar
birikmalariga aylanish jarayoniga asoslangandir.
M a’lumki ibtidoiy davrga mansub yodgorliklaming madaniy
qatlamlaridan tosh, yog‘och, ko‘mir, kul, mehnat qurollari bilan bir
qatorda odam va hayvon suyaklari ham topilgan. Shubhasiz, yer
ostida uzoq yillar davomida ko‘milib yotgan odam va hayvon
suyaklari asl holicha saqlanib qola olmadi. Ko‘p yillar mobaynida
tuproq ichida yotgan suyaklar ichiga tuzlar kirib uning organik
qismini asta-sekin yemiradi. Oqibat natijada suyakning kimyoviy
tarkibi o‘zgaradi. Suyakdagi mineral va mineralsiz qismlaming
nisbati o‘zgarib ketadi.
Olimlaming xulosalariga ko‘ra suyak qancha qadimiyroq
bo‘lsa unda kollagen (organik) modda va uran moddalari ko‘proq
bo‘lar ekan. Hayvon va odam suyaklarining yer ostida uzoq
ko‘milib yotishidan suyaklardagi oqsil moddalar kamaysa ulardagi
azot kamayar ekan.
Keyingi yillarda Angliya, Amerika Qo‘shma Shtatlari,
Fransiya, Germaniya, Polsha, Rossiya, Yaponiya va boshqa qator
mamlakatlardagi olimlar arxeologik davrlashtirish va ashyoviy
dalillarning yoshini aniqlash borasida juda katta ish olib
borilmoqda. Bu yutuq va kashfiyotlar ibtidoiy jamiyat tarixining
yoshini aniqroq bilishga imkon bermoqda.
Shunday qilib keyingi davrdagi kashfiyotlar kishilikning old
tarixini muayyan davrlarga boiish va yoshini aniqlashda katta
yutuqlarga erishdilar. Ammo ibtidoiy jamiyat tarixini davrlarga
boiish va sanasini aniqlash masalasida hali kutilgan natijalarga
erishilgani yo‘q. Shu bois olimlar orasida bu masalani
oydinlashtirishda turli qarashlar bor.
Ibtidoiy jamiyat tarixini arxeologik davrlashtirish. Ibtidoiy tarixning xronologiyasi va davriyligi
Primitivlik haqidagi ma'lumot manbalari. Insoniyatning ibtidoiy tarixi ko'plab manbalar asosida qayta tiklangan, chunki biron bir manba bizga bu davrning to'liq va ishonchli rasmini taqdim eta olmaydi. Manbalarning eng muhim guruhi - arxeologik manbalar inson hayotining moddiy asoslarini o'rganishga imkon beradi. Inson tomonidan yaratilgan narsalar o'zi, uning kasblari va u yashagan jamiyat haqida ma'lumot olib boradi. Insonning moddiy qoldiqlariga ko'ra, siz uning ruhiy dunyosi haqida ma'lumot olishingiz mumkin. Ushbu turdagi manbalar bilan ishlashning murakkabligi shundaki, bizgacha inson va uning faoliyati bilan bog'liq barcha ob'ektlardan uzoqroqda joylashgan. Organik materiallardan tayyorlangan buyumlar (yog'och, suyak, shox, kiyim-kechak) odatda saqlanmaydi. Shu bois tarixchilar ibtidoiy davrda insoniyat jamiyatining rivojlanishi haqidagi oʻz konsepsiyalarini hozirgi kungacha yetib kelgan materiallar (chaqmoqtoshdan yasalgan asboblar, sopol buyumlar, turar-joylar va boshqalar) asosida quradilar. Arxeologik qazishmalar inson mavjudligining eng boshlanishi haqidagi bilimlarni egallashga yordam beradi, chunki inson tomonidan yaratilgan mehnat qurollari uni hayvonot olamidan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri edi. Etnografik manbalar qiyosiy tarixiy usul yordamida o'tmishdagi odamlarning madaniyati, turmush tarzi va ijtimoiy munosabatlarini qayta qurish imkonini beradi. Etnografiya yodgorlik (qoloq) qabilalar va millatlar hayotini, shuningdek, zamonaviy jamiyatlardagi o'tmish qoldiqlarini o'rganadi. Buning uchun, bunday ilmiy usullar mutaxassislarning bevosita kuzatishlari, antik va oʻrta asr mualliflari yozuvlarini tahlil qilish, oʻtmish jamiyatlari va odamlari haqida baʼzi fikrlarni egallashga hissa qoʻshish. Bu erda bitta jiddiy qiyinchilik bor - u yoki bu tarzda, er yuzidagi barcha qabilalar va xalqlar tsivilizatsiyalashgan jamiyatlar ta'sirida bo'lgan va tadqiqotchilar buni yodda tutishlari kerak. Bundan tashqari, eng qoloq jamiyatlar - Avstraliyaning aborigenlari qabilalari va shunga o'xshash madaniyatlarning ibtidoiy tashuvchilari to'g'risida gapirishga haqqimiz yo'q. Etnografik manbalarga xalq ogʻzaki ijodini oʻrganishda foydalaniladigan folklor yodgorliklari ham kiradi.
Antropologiya ibtidoiy odamlarning suyaklarini o'rganadi, ularning tashqi qiyofasini tiklaydi. Suyak qoldiqlaridan biz miya hajmini aniqlashimiz mumkin ibtidoiy odam, uning yurishi, tana tuzilishi, kasalliklari va jarohatlari. Antropologlar suyakning kichik bo'lagidan insonning butun skeleti va tashqi ko'rinishini qayta qurishlari va shu bilan antropogenez jarayonini - insonning kelib chiqishini tiklashlari mumkin.
Tilshunoslik tilni oʻrganish va uning doirasida uzoq oʻtmishda shakllangan eng qadimiy qatlamlarni aniqlash bilan shugʻullanadi. Bu qatlamlardan foydalanib, nafaqat tilning qadimiy shakllarini tiklash, balki o'tmish hayoti - moddiy madaniyat, ijtimoiy tuzilma, fikrlash tarzi haqida ko'p narsalarni o'rganish mumkin. Tilshunoslarning rekonstruksiyalari hozirgi kunga qadar qiyin va ular har doim ma'lum bir faraziy xususiyat bilan ajralib turadi.
Yuqorida sanab o'tilgan asosiy manbalardan tashqari, boshqa ko'plab yordamchi manbalar mavjud. Bular paleobotanika - qadimgi o'simliklar haqidagi fan, paleozoologiya - qadimgi hayvonlar haqidagi fan, paleoklimatologiya, geologiya va boshqalar. Ibtidoiylik tadqiqotchisi barcha fanlar ma'lumotlaridan foydalanishi, ularni har tomonlama o'rganishi va o'z talqinini taklif qilishi kerak.
Davrlashtirish va xronologiya ibtidoiy tarix
Davrlashtirish - bu insoniyat tarixini ma'lum mezonlarga ko'ra shartli ravishda vaqt bosqichlariga bo'lish. Xronologiya - ob'ekt yoki hodisaning mavjud bo'lgan vaqtini aniqlash imkonini beruvchi fan. Xronologiyaning ikki turi mavjud: mutlaq va nisbiy. Mutlaq xronologiya voqea vaqtini aniq belgilaydi (falon vaqtda: yil, oy, kun).
Nisbiy xronologiya faqat voqealar ketma-ketligini belgilaydi, ulardan biri ikkinchisidan oldin sodir bo'lganligini ta'kidlaydi. Ushbu xronologiya arxeologlar tomonidan turli arxeologik madaniyatlarni o'rganishda keng qo'llaniladi.
Aniq sanani aniqlash uchun olimlar radiokarbon (organik qoldiqlardagi uglerod izotopining tarkibiga ko'ra), dendroxronologik (daraxt halqalariga ko'ra), arxeomagnit (pishirilgan loy buyumlari sanasi ko'rsatilgan) va boshqalar kabi usullardan foydalanadilar. Ushbu usullarning barchasi hali ham kerakli aniqlikdan uzoqdir va voqealarni faqat taxminan sanashga imkon beradi.
Ibtidoiy tarixni davrlashtirishning bir necha turlari mavjud. Arxeologik davrlashtirish asosiy mezon sifatida asboblarni izchil o'zgartirishdan foydalanadi. Asosiy bosqichlar:
Paleolit (eski tosh davri) - quyi (vaqt boʻyicha eng qadimgi), oʻrta va yuqori (kech) davrlarga boʻlinadi. Paleolit 2 million yil oldin boshlangan va miloddan avvalgi 8-ming yillikda tugagan. e.;
Mezolit (oʻrta tosh davri) — miloddan avvalgi VIII—V ming yilliklar e.;
Neolit (yangi tosh davri) - miloddan avvalgi V-III ming yilliklar e.;
Eneolit (mis tosh davri) - tosh va metall davrlari orasidagi o'tish davri;
Bronza davri - miloddan avvalgi III-II ming yilliklar e.;
Temir davri - miloddan avvalgi 1-ming yillikda boshlanadi. e.
Bu sanalar juda taxminiy va turli tadqiqotchilar o'z variantlarini taklif qilishadi. Bundan tashqari, in turli hududlar bu bosqichlar edi boshqa vaqt.
Geologik davrlashtirish. Yer tarixi to'rt davrga bo'lingan. Oxirgi davr - kaynozoy. Uchlamchi (69 million yil avval boshlangan), toʻrtlamchi (1 million yil avval boshlangan) va zamonaviy (14000 yil avval boshlangan) davrlarga boʻlinadi. Toʻrtlamchi davr pleystotsen (preglacial va muzlik davrlari) va golosen (muzdan keyingi davr)ga boʻlinadi. Tarixni davrlashtirish ibtidoiy jamiyat. Eng qadimgi jamiyat tarixini davrlashtirish masalasida tadqiqotchilar oʻrtasida birlik yoʻq. Eng keng tarqalgani quyidagilar: 1) ibtidoiy odam podasi; 2) qabila jamoasi (bu bosqich ovchilar, terimchilar va baliqchilarning ilk qabila jamoasiga va rivojlangan dehqon jamoasiga boʻlinadi. va chorvadorlar); 3) ibtidoiy qo‘shni (proto-dehqon) jamoasi. Ibtidoiy jamiyat davri ilk sivilizatsiyalarning paydo bo'lishi bilan tugaydi. Insonning kelib chiqishi (antropogenez) Zamonaviy fanda insonning paydo bo'lishining bir qancha nazariyalari mavjud. Eng asoslisi F. Engels tomonidan ishlab chiqilgan insonning kelib chiqishining mehnat nazariyasidir. Mehnat nazariyasi birinchi odamlarning jamoalarini shakllantirish, ularni birlashtirish va ular o'rtasida yangi aloqalarni shakllantirishda mehnatning rolini ta'kidlaydi. Bu kontseptsiyaga ko'ra, mehnat faoliyati inson qo'lining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi va yangi aloqa vositalariga bo'lgan ehtiyoj tilning rivojlanishiga olib keldi. Shunday qilib, insonning paydo bo'lishi mehnat qurollarini ishlab chiqarishning boshlanishi bilan bog'liq.
Antropogenez jarayoni (insonning kelib chiqishi) o'z rivojlanishida uch bosqichdan o'tdi:
1) insonning antropoid ajdodlarining paydo bo'lishi;
2) qadimgi va qadimgi odamlarning tashqi ko'rinishi;
zamonaviy tipdagi odamning paydo bo'lishi.
Antropogenezdan oldin intensiv evolyutsiya sodir bo'lgan oliy maymunlar turli yo'nalishlarda. Evolyutsiya natijasida maymunlarning bir nechta yangi turlari, jumladan driopiteklar paydo bo'ldi. Driyopiteklar avstralopiteklardan kelib chiqqan, ularning qoldiqlari Afrikada topilgan.Australopithecus nisbatan katta miya hajmi (550-600 cc), orqa oyoq-qo'llari ustida yurishi va tabiiy narsalardan asbob sifatida foydalanishi bilan ajralib turardi. Ularning tishlari va jag'lari boshqa maymunlarnikiga qaraganda kamroq rivojlangan. Avstralopiteklar hamma narsani yeydigan va mayda hayvonlarni ovlagan. Boshqa antropomorfik maymunlar singari, ular podada birlashgan. Avstralopitek 4-2 million yil avval yashagan.Antropogenezning ikkinchi bosqichi pitekantrop ("maymun-odam") va unga aloqador Atlantrop va Sinantrop bilan bog'liq. Pitekantroplarni allaqachon eng qadimgi odamlar deb atash mumkin, chunki ular avstralopiteklardan farqli o'laroq, tosh asboblarni yasagan. Pitekantropda miyaning hajmi taxminan 900 kubometr edi. sm, Sinantropda esa - pitekantropning kech shakli - 1050 kubometr. qarang: Pitekantroplar maymunlarga xos ba’zi xususiyatlarni – bosh suyagining past bo‘g‘ini, egilgan peshonasi va iyagining chiqishi yo‘qligini saqlab qolgan. Pitekantroplarning qoldiqlari Afrika, Osiyo va Yevropada uchraydi. Ehtimol, insonning ota-bobolari Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda bo'lgan. Eng qadimgi odamlar 750-200 ming yil oldin yashagan.Neandertal antropogenezning keyingi bosqichi edi. Uni qadimgi odam deyishadi. Neandertal miya hajmi - 1200 dan 1600 kub metrgacha. sm - zamonaviy odamning miya hajmiga yaqinlashadi. Ammo neandertallarda, zamonaviy odamdan farqli o'laroq, miyaning tuzilishi ibtidoiy edi, miyaning frontal loblari rivojlanmagan. Qo'l qo'pol va massiv edi, bu neandertallarning asboblardan foydalanish qobiliyatini cheklab qo'ydi. Neandertallar turli iqlim zonalarida yashovchi Yer yuzida keng tarqalgan. Ular 250-40 ming yil avval yashagan. Olimlarning fikricha, barcha neandertallar zamonaviy insonning ajdodlari bo'lmagan; neandertallarning bir qismi rivojlanishning boshi berk ko'chasini ifodalagan.Zamonaviy jismoniy tipdagi odam - Cro-Magnon - antropogenezning uchinchi bosqichida paydo bo'lgan. Bular baland bo'yli, tekis yurishli, iyagi keskin chiqib turadigan odamlardir. Cro-Magnon miyasining hajmi 1400 - 1500 kubometrga teng edi. qarang Cro-Magnons taxminan 100 ming yil oldin paydo bo'lgan. Ehtimol, ularning vatani G'arbiy Osiyo va unga tutash hududlar edi.Antropogenezning oxirgi bosqichida irqiy genezis sodir bo'ladi - uchtasining shakllanishi inson irqlari. Kavkazoid, mongoloid va negroid irqlari odamlarning tabiiy muhitga moslashishiga misol bo'la oladi. Irqlar terining rangi, sochlari, ko'zlari, yuz tuzilishi va jismoniy xususiyatlari va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Har uchala irq ham kech paleolitda rivojlangan, ammo irqning shakllanish jarayoni kelajakda ham davom etgan.Til va tafakkurning kelib chiqishi. Fikrlash va nutq bir-biri bilan bog'liq, shuning uchun ularni bir-biridan alohida ko'rib chiqish mumkin emas. Bu ikki voqea bir vaqtning o'zida sodir bo'ldi. Ularning rivojlanishi talabga ega edi mehnat jarayoni, bu davrda inson tafakkuri doimo rivojlandi va olingan tajribani uzatish zarurati nutq tizimining paydo bo'lishiga yordam berdi. Maymunlarning ovozli signallari nutqni rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Sinantrop bosh suyagining ichki bo'shlig'ining gipslari yuzasida miyaning nutq uchun mas'ul bo'lgan qismlarining ko'payishi aniqlangan, bu Sinantroplarda rivojlangan artikulyar nutq va fikrlash mavjudligi haqida ishonch bilan gapirishga imkon beradi. Bu sinantroplarning ishlab chiqilgan jamoaviy mehnat shakllarini (haydovchi ov) va olovdan muvaffaqiyatli foydalanganliklari bilan juda mos keladi.Neandertallarda miyaning hajmi ba'zan zamonaviy odamda mos keladigan parametrlardan oshib ketgan, ammo assotsiativ, mavhum fikrlash uchun mas'ul bo'lgan miyaning yomon rivojlangan frontal qismlari faqat Cro-Magnonlarda paydo bo'lgan. Shuning uchun til va tafakkur tizimi, ehtimol, oxir-oqibat, so'nggi paleolit davrida kromanyonlarning paydo bo'lishi va ularning mehnat faoliyati boshlanishi bilan bir vaqtda shakllangan.
Odamlar tabiat mahsullarini o'zlashtirib, mavjud bo'lgan o'zlashtiruvchi iqtisodiyot eng qadimgi iqtisodiyot turidir. Ovchilik va terimchilikni antik davr odamlarining ikkita asosiy mashg'uloti sifatida ajratib ko'rsatish mumkin "Ularning nisbati bir xil emas edi. turli bosqichlar insoniyat jamiyatining rivojlanishi va turli tabiiy-iqlim sharoitlarida. Asta-sekin odam ovning yangi murakkab shakllarini - qo'zg'aluvchan ovni, tuzoqni va boshqalarni o'zlashtiradi.Ov qilish uchun tana go'shtini kesish, yig'ish, tosh asboblar (chaqmoq tosh va obsidian) - boltalar, yon qirg'ichlar, uchli uchlar ishlatilgan. Yog'ochdan yasalgan asboblar - qazish uchun tayoqlar, tayoqlar va nayzalar ham ishlatilgan.Erta davrda qabila jamoasi asboblar sonining ko'payishi. Yuqori paleolitga o'tishni ko'rsatadigan toshni qayta ishlashning yangi texnologiyalari paydo bo'ladi. Endi odam yupqa va engil plitalarni sindirishni o'rgandi, keyinchalik ular chiplar va siqish retushlari yordamida kerakli shaklga keltiriladi - toshni ikkilamchi qayta ishlash usuli. Yangi texnologiyalar uchun kamroq chaqmoqtosh kerak bo'ldi, bu esa ilgari aholi bo'lmagan, chaqmoqtagi kambag'al hududlarga borishni osonlashtirdi. Bundan tashqari, yangi texnologiyalar qator maxsus asboblar - qirg'ichlar, pichoqlar, keskilar, kichik nayza uchlarini yaratishga olib keldi. Suyak va shox keng qo'llaniladi. Nayzalar, o'qlar, tosh boltalar, nayzalar paydo bo'ladi. Baliq ovlash muhim rol o'ynaydi. Ovning mahsuldorligi nayza otuvchining ixtiro qilinishi natijasida keskin oshdi - nayzani kamondan o'q tezligi bilan taqqoslanadigan tezlikda otish imkonini beruvchi urg'uli taxta. Nayza otuvchi odamning mushak kuchini to'ldiradigan birinchi mexanik vosita edi. Birinchi jins va yosh deb ataladigan mehnat taqsimoti sodir bo'ladi: erkaklar asosan ov va baliq ovlash bilan, ayollar esa terimchilik va uy xo'jaligi bilan shug'ullanadilar. Bolalar ayollarga yordam berishdi.Soʻnggi paleolitning oxirida muzlash davri boshlandi. Muzlik davrida yovvoyi otlar va bug'ular asosiy o'ljaga aylanadi. Ushbu hayvonlarni ovlash uchun haydash usullari keng qo'llanilgan, bu esa qisqa vaqt ichida ko'p sonli hayvonlarni o'ldirishga imkon berdi. Ular qadimgi ovchilarni oziq-ovqat, kiyim-kechak va turar joy uchun terilar, asboblar uchun shox va suyak bilan ta'minlagan. Shimoliy bu'g'u mavsumiy migratsiyalarni amalga oshiradi - yozda u tundraga, muzliklarga yaqinroq, qishda - o'rmon zonasiga o'tadi. Kiyiklarni ovlashda odamlar bir vaqtning o'zida yangi erlarni o'rganishdi.Muzlikning chekinishi bilan yashash sharoiti o'zgardi. Kiyik ovchilari ularning orqasidan chekinayotgan muzlik ortidan ergashdilar, qolganlari mayda hayvonlarni ovlashga moslashishga majbur bo'lishdi. Mezolit davri boshlandi. Bu davrda yangi mikrolitik texnika paydo bo'ladi. Mikrolitlar - bu yog'och yoki suyak asboblariga solingan va kesuvchi qirralarni tashkil etuvchi mayda chaqmoq toshlari. Bunday asbob qattiq chaqmoqtosh buyumlarga qaraganda ko'p qirrali bo'lib, o'tkirligi bo'yicha u metall buyumlardan kam emas edi.Insonning ulkan yutug'i kamon va o'qning ixtirosi edi - kuchli tez o'q otish qurollari masofali jang. U shunday ixtiro qilingan; e bumerang - egri uloqtiruvchi klub. Mezolit davrida odam birinchi hayvonni - ovda ishonchli yordamchiga aylangan itni qo'lga oldi. Baliq ovlash usullari takomillashtirilmoqda, to'rlar, eshkakli qayiq va baliq ovlash ilgagi paydo bo'ladi. Ko‘p joylarda baliqchilik iqtisodiyotning asosiy tarmog‘iga aylanib bormoqda. Muzliklarning chekinishi va iqlimning isishi yig'ilish rolining oshishiga olib keladi.Mezolit davri odami uzoq vaqt davomida bir joyda qolmagan, oziq-ovqat izlab sargardon bo'lgan kichik guruhlarga birlashishi kerak edi. Turar-joylar vaqtinchalik va kichik qurilgan. Mezolitda odamlar shimol va sharqqa uzoqqa koʻchib oʻtadi; Hozirda Bering bo'g'ozi egallagan quruqlik istmusini kesib o'tib, ular Amerikani to'ldirishadi.Ishlab chiqarish iqtisodiyoti. Manufaktura iqtisodiyoti neolit davrida vujudga kelgan. Tosh davrining oxirgi bosqichi tashqi ko'rinish bilan tavsiflanadi yangi texnologiya tosh sanoati - toshni maydalash, arralash va burg'ulash. Yangi turdagi toshlardan asboblar yasaldi. Bu davrda bolta kabi asbob keng tarqalgan. Neolitning eng muhim ixtirolaridan biri kulolchilik edi. Kulolchilikni ishlab chiqarish va keyinchalik pishirish insonga oziq-ovqat tayyorlash va saqlashni osonlashtirishga imkon berdi. Inson tabiatda uchramaydigan material - pishirilgan loy ishlab chiqarishni o'rgandi.Yigiruv va to‘quvchilik ixtirosi ham katta ahamiyatga ega edi. Yigiruv uchun tola yovvoyi oʻsimliklardan, keyinchalik qoʻy junidan ishlab chiqarilgan.Neolit davrida insoniyat tarixidagi eng muhim voqealardan biri - chorvachilik va dehqonchilikning paydo bo'lishi sodir bo'ladi. O'zlashtiruvchi iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o'tish neolit inqilobi deb ataldi. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlar tubdan farq qiladi. Endi inson hayot uchun zarur bo'lgan hamma narsani mustaqil ravishda ishlab chiqarishi mumkin edi va atrof-muhitga kamroq bog'liq bo'ldi.Qishloq xo'jaligi yuqori darajada tashkil etilgan yig'ilish natijasida paydo bo'lgan, bu jarayonda odam g'amxo'rlik qilishni o'rgangan yovvoyi o'simliklar ko'proq hosil olish uchun. Kollektorlar chaqmoq toshli o'roqlar, don maydalagichlar va ketmonlardan foydalanganlar. Yig'ish ayollarning kasbi edi, shuning uchun qishloq xo'jaligini, ehtimol, ayol ixtiro qilgan. Qishloq xo'jaligining kelib chiqish joyiga kelsak, olimlar bir vaqtning o'zida bir nechta markazlarda: G'arbiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va Janubiy Amerikada paydo bo'lgan degan xulosaga kelishadi.Chorvachilik mezolit davridayoq shakllana boshlagan, ammo doimiy harakat ovchi qabilalarga itlardan boshqa hayvonlarni ko‘paytirishga to‘sqinlik qilgan. Qishloq xo'jaligi odamlarning ko'proq o'troq aholisiga hissa qo'shdi va shu bilan hayvonlarni xonakilashtirish jarayonini osonlashtirdi. Avvaliga ular ov paytida tutilgan yosh hayvonlarni qo'lga olishdi. Bunday taqdirga duchor bo'lgan birinchi hayvonlar orasida echkilar, cho'chqalar, qo'ylar va sigirlar bor edi. Ovchilik erkaklar kasbi bo'lgan, shuning uchun chorvachilik ham erkaklarning huquqiga aylandi. Chorvachilik qishloq xo'jaligidan biroz kechroq paydo bo'lgan, chunki hayvonlarni parvarish qilish uchun mustahkam em-xashak bazasi kerak edi; u bir-biridan mustaqil, bir nechta o'choqlarda ham paydo bo'lgan. Chorvachilik va dehqonchilik dastlab yuqori ixtisoslashgan ovchilik va baliqchilik iqtisodiyoti bilan raqobatlasha olmadi, lekin asta-sekin ishlab chiqarish iqtisodiyoti bir qator mintaqalarda (birinchi navbatda Gʻarbiy Osiyoda) birinchi oʻringa chiqadi.
1.4. Davrlash imkoniyatlari
Hozirda tarix fani ibtidoiy davr tarixini arxeologik va antropologik davrlashtirishni qabul qilgan.
Arxeologik davrlashtirish - asboblarni ishlab chiqarishda ishlatiladigan materiallar asosida tuzilgan ibtidoiy tizimni davriylashtirish.
“Arxeologiya” (qadimiy narsalar haqidagi fan) atamasini birinchi marta qadimgi yunon faylasufi Platon ishlatgan. Arxeologik yodgorliklarga qazishmalar paytida topilgan inson faoliyatining barcha moddiy qoldiqlari - aholi punktlari, qabristonlar, ziyoratgohlar kiradi. Nihoyat, fan sifatida arxeologiya XIX asrda shakllangan. Bu vaqtda Mesopotamiya va Misrning qadimgi sivilizatsiyalari kashf etilgan. Arxeologik davrlashtirish Rim shoiri va mutafakkiri Lukretsiydan (miloddan avvalgi I asr) boshlanib, u savodxonlikdan oldingi tarixni tosh, mis, bronza va boshqa davrlarga ajratgan. temir davri a.Lukretsiy sxemasidan arxeologlar hozirgacha foydalanmoqda.XI asr olimlari X.Tomson, I.Vorso, E.Lartev. qadimgi odamni davrlashtirish nazariyalari asoslab berilgan. Arxeologlar D. Lebbok, G. Mortiller, E. Per nazariyani aniqladilar. Natijada, odamlar mehnat qurollari yasagan materiallarga ko'ra arxeologik davrlashtirish sxemasi aniqlandi.
Paleolit - (eski tosh davri) - Yuqori - 2,6 million yil avval,

pastroq - 11-12 ming yil oldin.

Mezolit - (O'rta tosh davri) - miloddan avvalgi XII-VI ming yilliklar
Neolit - (yangi tosh davri) - miloddan avvalgi VIII-V ming yilliklar.
Eneolit - (mis tosh davri) - miloddan avvalgi V-III ming yilliklar
Bronza davri -miloddan avvalgi III-II ming yilliklar
Temir davri - miloddan avvalgi I ming yillik
Antropologik davrlashtirish - o'zgarishlarga asoslangan ibtidoiy tizimni davrlashtirish turlari hominid.Insoniyatning shakllanish jarayoni taxminan 3 million yilni o'z ichiga oladi. Arxeologlar geologik qatlamlarda yoshi 2,5-3 million yildan ortiq bo'lgan eng qadimgi tosh qurollarni topdilar, shuning uchun zamonaviy fan bu sanani antropogenez va insoniyat jamiyatining shakllanishining boshlanishi deb hisoblaydi. O'zining shakllanishida insoniyat uch bosqichni bosib o'tdi: 1-bosqich - avstralopitek ( janubiy maymun). Janubiy Afrikada topilgan. Zamonaviy shimpanze kabi baland, ular ikki oyoqda yurishgan, bosh barmog'i maymunlarnikidan kuchliroqdir. Mehnat faoliyati oddiy asboblarni ishlab chiqarish.
2-bosqich - pitekantroplar (maymun-odam) yoki archantroplar (arxaik odamlar). Bu vaqtga kelib, Janubiy Xitoy, Evropa va Afrikadagi Ya va orolidagi birinchi saytlar o'z davriga to'g'ri keladi. Odamlarda miyaning hajmi oshadi, yanada tekis yurish shakllanadi, turli xil asboblar paydo bo'ladi. Odam olovdan foydalanishni boshlaydi. 3-bosqich - neandertallar (paleantroplar), Germaniyadagi Neandertal vodiysi nomi bilan. 250-300 ming yil oldin paydo bo'lgan. Menga zamonaviy odamni eslatadi. Ular o'troq turmush tarzini olib borishgan, ovchilik bilan shug'ullanishgan. O'liklarga sig'inish va ibtidoiy san'at paydo bo'ladi (g'orlarning qoyalariga chizilgan rasmlar). Insoniyat shakllanishining ko'rib chiqilgan uch bosqichi zamonaviy tipdagi odamlar - Cro-Magnons (noantroplar) paydo bo'lishidan oldin bo'lib, ular bilan insoniyatning shakllanishi jarayoni tugaydi va haqiqiy insoniyat tarixi boshlanadi. Cro-Magnon so'nggi paleolitda (40-35 ming yil oldin) paydo bo'ladi. Bu odamlar tosh asboblarni yasash texnikasini sezilarli darajada yaxshiladilar: ular ancha xilma-xil bo'lib, ba'zan miniatyura; otish nayzasi paydo bo'ladi, bu ovning samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. San'at tug'iladi. Rok san'ati sehrli maqsadlarga xizmat qiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat tarixidagi eng uzoq vaqt - million yildan ortiq bosqich bo'lgan. Uning pastki chegarasini har qanday aniqlik bilan aniqlash oson emas, chunki uzoq ajdodlarimizning yangi topilgan suyak qoldiqlarida ko'pchilik mutaxassislar yoki odamdan oldingi yoki odamni ko'rishadi va vaqti-vaqti bilan hukmron fikr o'zgarib turadi. Hozirgi vaqtda ba'zi olimlar eng qadimgi odam (va shuning uchun ibtidoiy jamiyat) 1,5-1 million yil oldin paydo bo'lgan deb hisoblashadi, boshqalari uning paydo bo'lishidan 3,5 million yil oldin paydo bo'lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumining yuqori chegarasi so'nggi 5 ming yil ichida o'zgarib turadi, bu bilan farqlanadi. turli qit'alar. Osiyo va Afrikada birinchi sinfiy jamiyatlar va davlatlar miloddan avvalgi 4—3-ming yilliklar boʻsagʻasida shakllangan. e., Amerikada - miloddan avvalgi 1-ming yillikda. e., ekumenning boshqa sohalarida - hatto keyinroq. Ibtidoiy tarixni davrlashtirish, aniqrogʻi, davrlashtirish bilan bogʻliq vaziyat oddiyroq emas, chunki parallel ravishda ibtidoiy tarixning bir qancha maxsus va umumiy (tarixiy) davriylashtirishlari mavjud boʻlib, ular rivojlanishida ishtirok etuvchi fanlarning mohiyatini qisman aks ettiradi. Maxsus davrlashtirishlardan eng muhimi arxeologik bo'lib, u asboblar yasash materiali va texnikasidagi farqlarga asoslangan. Bo'linish qadimgi Xitoy va qadimgi Rim faylasuflariga allaqachon ma'lum qadimiy tarix uch asr davomida - tosh, bronza (mis) va temir - bu asrlarning davrlari va bosqichlari asosan tiplangan XIX asr va XX asr boshlarida ilmiy rivojlanishga erishdi. Tosh davri qadimgi tosh davridan (paleolit) boshlanadi, bu davrda ko'pchilik olimlar hozirda erta (quyi), o'rta va kech (yuqori) paleolit davrlarini ajratadilar. Keyin o'rta tosh davrining (mezolit) o'tish davri keladi, uni ba'zan "postpaleolit" (epipaleolit) yoki "pre-neolit" (protoneolit) deb atashadi, ba'zan esa umuman ajratilmaydi. Tosh davrining oxirgi davri - yangi tosh davri (neolit). Uning oxirida misdan yasalgan dastlabki asboblar paydo bo'ladi, bu esa eneolit yoki xalkolitning alohida bosqichi haqida gapirishga asos beradi. bosqichida yangi tosh, bronza va temir asrlarini ichki davrlashtirish sxemalari turli tadqiqotchilar bir-biridan juda farq qiladi. Bosqichlar ichida ajralib turadigan madaniyatlar yoki fazalar, ular birinchi marta kashf etilgan hududlar nomi bilan atalgan, bundan ham farq qiladi. Arxeologik davrlashtirish ibtidoiy tarixning mutlaq va nisbiy xronologiyasi uchun keng imkoniyatlar ochadi. Mutlaq tanishish uchun, turli usullar tabiiy fanlar: izotopik radiokarbon va kaliy-argon (radioaktiv elementlarning parchalanish vaqti bo'yicha), geoxronologik (lenta gillarining yillik qatlamlari bo'yicha), dendroxronologik (daraxtlarning o'sish halqalariga ko'ra) va boshqalar.. Ular birgalikda hozirda imkon beradi. tosh davrining davrlari va bosqichlari bilan tanishish. Bronza davridan boshlab kalendar (haqiqiy) tanishish ibtidoiy jamiyatlar bilan birga yashagan qadimgi sivilizatsiyalar yodgorliklari asosida ham paydo bo'ladi. Ekumenning ko'p qismi uchun quyi paleolit taxminan 100 ming yil oldin, o'rta paleolit - 45-30 ming yil oldin, yuqori paleolit - 12-10 ming yil oldin, mezolit - 8 ming yil oldin va neolit tugagan. - 5 ming yil oldin emas. Bronza davri miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarigacha davom etgan. temir davri boshlanganda. Nisbiy tanishtirish madaniy qatlamlarning o‘zini yoki arxeologik tiplarni bir-biri bilan solishtirish yoki ularni tabiiy muhitdagi o‘zgarishlar: geologik bosqichlar, paleontologik (paleozoologik va paleobotanik) davrlar va boshqalar bilan solishtirish yo‘li bilan erishiladi. katta ahamiyatga ega arxeologik davrlarning Yer tarixining geologik davrlari bilan sinxronlashuviga ega. Inson mavjudligi vaqti taxminan mos keladi To'rtlamchi. U ikki davrga bo'linadi: muzlikdan oldingi va muzlik (pleystotsen) va muzlikdan keyingi (golotsen). Pleystotsenda muhim hududlar Shimoliy Yevroosiyo va Shimoliy Amerika vaqti-vaqti bilan muzliklarga duchor bo'lgan. Odatda muzliklarning to'rtta rivojlanishi va chekinishi va shunga mos ravishda to'rtta muzlik va uchta muzlararo davr mavjud. Evropaga nisbatan muzlik davrlari uchun "gunz", "mindel", "riss" va "wurm" atamalari qo'llaniladi (muzlik konlari yaxshi kuzatilgan alp daryolari nomlaridan keyin). Gyuntlar va bodomlar quyi pleystosenga, riss - o'rtaga, wurm - yuqori pleystosenga tegishli. Pleystotsen arxeologik jihatdan paleolitga va koʻp darajada, balki toʻliq mezolitga toʻgʻri keladi. Neolit allaqachon golosen davridir.
Garchi arxeologik davrlashtirish butunlay texnologik mezonlarga asoslanib, umuman ishlab chiqarish rivojlanishi haqida toʻliq tasavvur bermasa ham, uning yaratilishi yirik ilmiy yutuq boʻldi. Bu asboblarning rivojlanishini va shu bilan ma'lum darajada rivojlanishini hukm qilish imkonini berdi jamoat bilan aloqa. Shu bilan birga, arxeologik davrlashtirish katta kamchilikka ega: u universal emas. Birinchidan, joylashtirish bilan arxeologik joylar Evropadan tashqarida, ajratilgan bog'lanish mumkin emasligi ma'lum bo'ldi turli qit'alar va madaniyatlar va fazalar hududlari, ya'ni mintaqaviy davrlashtirish. Keyin u kattaroq bosqichlarga va hatto asrlarga to'g'ri keldi. Aniqlanishicha, tabiiy muhitdagi farqlar tufayli rivojlanish jihatidan bir tipdagi jamiyatlar temir, bronza, ayrim hollarda hatto toshdan ham foydalanishi yoki foydalanmasligi mumkin. Arxeologik davrlashtirish umumiy qabul qilishni yo'qotdi. Chet elda alohida arxeologiyalar paydo bo'ldi turli yo'llar bilan Yerning geologik rivojlanish davrini, bosqichlarini davriylashtirish sxemalarida birlashtirish biologik evolyutsiya inson va iqtisodiy taraqqiyot bosqichi. Boshqa arxeologlar, shu jumladan mahalliy arxeologlar, bunday eklektik kombinatsiyalarga shubha bilan qaragan holda, arxeologik sxemalarni takomillashtirishda davom etmoqdalar, lekin ko'pincha ularni u yoki bu mintaqaviy doiralar bilan cheklaydilar. Umuman olganda, arxeologik davrlashtirish global miqyosdan mintaqaviy davrlarga aylandi, ammo bu shaklda ham u muhim ahamiyatga ega. Inson biologik evolyutsiyasi mezonlariga asoslangan ibtidoiy tarixni paleoantropologik (paleantropologik) davrlashtirish o‘z maqsadlarida ancha cheklangan. Bu eng qadimiy, qadimiy va qazilma zamonaviy odamning, ya'ni arxantrop, paleoantrop (paleantrop) va neoantropning mavjud bo'lish davrlarini taqsimlash. Hominidlar oilasi yoki homininlar kenja oilasi sifatida ajralib turadigan odamlarning taksonomiyasi, ularning avlodlari va turlari, shuningdek, nomlari turli tadqiqotchilar orasida juda farq qiladi. Ba'zi tadqiqotchilar hali ham insondan oldingi, boshqalari esa allaqachon odamni ko'rgan malakali odamning eng munozarali davriylik joyi. Shunga qaramay, paleoantropologik davrlashtirish o'zining eng mustahkam qismida ibtidoiylikning arxeologik davriylashuviga mos keladi. Ibtidoiy tarixni davrlashtirishning o'ziga xos jihati uning jamiyat shakllanishining turli bosqichlariga bo'linishidir. Bu yerda ajdodlar jamoasi, qabila jamoasi va sinfiy shakllanish davrining asosiy bosqichlari ajratilgan. Oldingi jamoa davri - insonning o'zini biologik mavjudot sifatida shakllantirish va ijtimoiy munosabatlarning asoslarini shakllantirish davri. Davrning davriyligi va xronologik chegaralari munozarali bo'lib qolmoqda. Pastki chegara insondan oldingi va haqiqiy shaxs o'rtasidagi farq haqidagi qarashlardagi tafovut tufayli bahsli, yuqori chegara esa teng bo'lmagan talqinlarga bog'liq. ijtimoiy tashkilot o'rta paleolit va paleoantroplar davri. Nisbatan yaqin vaqtgacha deyarli barcha mahalliy olimlar bu vaqtni jamoa tuzumining belgilarini topmagan holda, oldingi jamoa davri deb hisoblashgan. Ammo yangi topilmalar shuni ko'rsatdiki, o'sha paytda ham sun'iy jamoaviy turar-joylar, odamlar jamoalarining yopishishning aniq belgilari va ilgari faqat yuqori (kech) paleolitning boshlanishi bilan bog'liq bo'lgan boshqa hodisalar paydo bo'lgan. Bu oldingi jamoa davrining yuqori chegarasini o'rta paleolit va paleoantroplar davriga tushirish kerak degan xulosaga kelishni qonuniy qildi. Qonuniy, lekin ixtiyoriy. Axir, paleoantroplarning biologik ko'rinishi o'zgarishda davom etdi, shuning uchun biologik rivojlanish inson hali dialektik terminologiyadan foydalangan holda, ijtimoiy tomonidan "almashtirilgan" emas. Shuning uchun savol hozircha ochiq qolmoqda. Ibtidoiy jamoa davri ijtimoiy tashkilotning birinchi tartibli shakllari - urug' va qabila jamoasining paydo bo'lishi bilan boshlanadi. ibtidoiy jamoa tuzumining asosiy belgilari - ishlab chiqarish va iste'molda ko'p yoki kamroq izchil kollektivizm, umumiy mulk va tenglik taqsimoti bu erda to'liq ifodalangan. Bu xususiyatlar, ayniqsa, ilk ibtidoiy jamoa bosqichida yaqqol namoyon bo'ladi va ular endi hukmronlik qilmasa ham, kechki ibtidoiy jamoa bosqichida saqlanib qoladi. Erning pastki chegarasi - o'rta paleolit (paleoantroplar davri) yoki yuqori paleolit (neoantroplar davri), yuqori qismi, qoida tariqasida, neolit. Agar oldingi jamoa davri shakllanish davri, ibtidoiy jamoa davri esa kamolot davri bo‘lsa, sinfiy shakllanish davri ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilish davri hisoblanadi. Bu so‘nggi davr hamma joyda xo‘jalik faoliyatining barcha sohalarining izchil rivojlanishi va ortiqcha mahsulotning o‘sishi bilan ajralib turadi. Jamiyatning umumiy mulki alohida xo‘jaliklarning alohida mulki bilan siqib chiqa boshlaydi, teng taqsimot mehnat bilan almashtiriladi, jamoa-klan aloqalari buziladi va o‘zining ilk, ibtidoiy shaklida o‘z o‘rnini jamoa-mahallaga bo‘shatadi. Ekspluatatsiyaning dastlabki shakllari paydo bo'ladi, ular bilan birga ortiqcha mahsulot ortiqcha mahsulotga aylana boshlaydi, xususiy mulk, ijtimoiy sinflar va davlatchilik tug'iladi. Rivojlangan jamiyatlarda davrning pastki chegarasi kech neolit davriga to'g'ri keladi, kamroq rivojlangan jamiyatlarda - ko'pincha metallar davriga to'g'ri keladi. Yuqori chegara - sinfiy jamiyatlar va davlatlarning paydo bo'lishi - eng ilg'or jamiyatlar tomonidan taxminan 5 ming yil oldin kesib o'tgan bo'lsa, ularning rivojlanishida eng qoloq chegaradan hozirgi kungacha o'tmagan. Shunday qilib, ibtidoiy tarixning asosiy davrlari tabiati haqidagi qarashlar, ularning arxeologik va paleoantropologik davrlar bilan aloqasi haqidagi qarashlarga qaraganda bir xil. Agar biz eng aniq nuqtai nazardan kelib chiqsak, umumiy (tarixiy) davrlashtirish davrlarini arxeologik va paleoantropologik sxemalarning eng muhim aloqalari bilan taqqoslash mumkin. Bu davrlarning mutlaq yoshini ko'rsatish nafaqat ularning arxeologik va paleoantropologik davrlar bilan aloqasi haqidagi qarashlardagi farq tufayli ham qiyinroq. Zero, allaqachon ilk ibtidoiy jamoa davridan boshlab, insoniyat nihoyatda notekis rivojlangan, bu esa o'z bosqichlariga mansub bo'lgan jamiyatlarning birgalikda yashashiga olib kelgan.
. Ibtidoiy tarixni davrlashtirish. Insoniyat tarixining eng qadimiy davri (tarixdan oldingi) - birinchi odamlar paydo bo'lishidan boshlab, dastlabki davlatlar paydo bo'lgunga qadar - ibtidoiy jamoa tuzumi yoki ibtidoiy jamiyat deb atalgan. Bu vaqtda nafaqat insonning jismoniy turi, balki mehnat qurollari, turar-joylari, jamoalar, oilalarni tashkil etish shakllari, dunyoqarashi va boshqalarda ham o'zgarishlar yuz berdi. Ushbu komponentlarni hisobga olgan holda olimlar ibtidoiy tarixni davrlashtirishning bir qator tizimlarini ilgari surdilar.Eng rivojlangani arxeologik davrlashtirish bo'lib, u sun'iy mehnat qurollarini, ularning materiallarini, turar-joy shakllarini, dafnlarni va boshqalarni taqqoslashga asoslangan. Ushbu tamoyilga ko'ra, insoniyat sivilizatsiyasi tarixi asrlarga - tosh, bronza va temirga bo'linadi. Odatda ibtidoiy jamoa tuzumi bilan ajralib turadigan tosh asrida uchta davr ajratiladi: paleolit (yunoncha - qadimgi tosh) - 12 ming yil oldin, mezolit (o'rta tosh) - 9 ming yil oldin, neolit ( yangi tosh ) - 6 ming yil oldin.Davrlar davrlarga bo'linadi - erta (pastki), o'rta va kech (yuqori), shuningdek, bir xil artefaktlar majmuasi bilan ajralib turadigan madaniyatlar. Madaniyat zamonaviy joylashgan joyiga ko'ra nomlanadi ("Shel" - Shimoliy Frantsiyadagi Shel shahri yaqinida, "Kostenki" - Ukrainadagi qishloq nomidan) yoki boshqa belgilarga ko'ra, masalan: "madaniyat" jangovar boltalar, "dafn qilish madaniyati" va boshqalar.

Quyi paleolit madaniyatlarini yaratuvchisi pitekantrop yoki sinantrop tipidagi odam, o'rta paleolit - neandertal, yuqori paleolit - kromanyonlar edi. Bu ta'rif dagi arxeologik tadqiqotlar asosida G'arbiy Yevropa va boshqa hududlarga to'liq qo'llanilishi mumkin emas.Hududda sobiq SSSR 70 ga yaqin quyi va o'rta paleolit va 300 ga yaqin yuqori paleolit o'rni o'rganilgan - g'arbda Prut daryosidan sharqda Chukotkagacha.Paleolit davrida odamlar dastlab chaqmoqtoshdan dag'al qo'l bolta yasadilar, ular birlashtirilgan qurollar edi. Keyin maxsus asboblarni ishlab chiqarish boshlanadi - bular pichoqlar, pirserlar, yon qirg'ichlar, kompozit asboblar, masalan, tosh bolta. Mezolitda mikrolitlar ustunlik qiladi - yupqa tosh plitalardan yasalgan asboblar, ular suyak yoki yog'och ramkaga kiritilgan.Shu bilan birga, kamon va o'qlar ixtiro qilingan. Neolit yumshoq tosh jinslardan - nefrit, shifer, shiferdan sayqallangan asboblar yasalishi bilan tavsiflanadi. Toshda arralash va teshik ochish texnikasi o‘zlashtirilmoqda.Tosh davri eneolitning qisqa davri bilan almashtiriladi, ya'ni. mis-tosh qurollari bo'lgan madaniyatlarning mavjudligi.Yevropada miloddan avvalgi 3-ming yillikdan boshlab bronza davri (lotincha — eneolit; yunoncha — xalkolit) boshlangan. Bu vaqtda sayyoramizning ko'plab mintaqalarida birinchi davlatlar paydo bo'ladi, tsivilizatsiyalar rivojlanadi - Mesopotamiya, Misr, O'rta er dengizi (erta Minoan, erta Helladik), Amerikada Meksika va Peru. Quyi Donda bu davrdagi aholi punktlari Kobyakovo, Gnilovskaya, Safyanovo, Manych ko'llari qirg'og'ida o'rganilgan.Birinchi temir mahsulotlari Rossiya hududida 10-7-asrlarda paydo bo'lgan. Miloddan avvalgi - Shimoliy Kavkazda (skiflar, kimmerlar), Volga bo'yida (Dyakovo madaniyati), Sibir va boshqa hududlarda yashagan qabilalar orasida. Shuni ta'kidlash kerakki, sharqdan turli xalqlarning tez-tez va ommaviy migratsiyalari hudud orqali o'tadi Markaziy Rossiya Don cho'llari esa o'troq aholining turar-joylarini vayron qildi, qulay sharoitlarda tsivilizatsiya va davlatlarga aylanishi mumkin bo'lgan butun madaniyatlarni vayron qildi. Boshqa davrlashtirish tizimiga asoslangan murakkab xususiyat XIX asrning 70-yillarida taklif qilingan moddiy va ma'naviy madaniyatlar. L. Morgan. Shu bilan birga, olim qadimgi madaniyatlarni zamonaviy madaniyatlar bilan solishtirishga asoslanadi. Amerika hindulari. Bu tuzumga kora ibtidoiy jamiyat uch davrga bolinadi: vahshiylik, vahshiylik va sivilizatsiya. Yirtqichlik davri - ilk qabilaviy tuzum (paleolit va mezolit) davri boʻlib, kamon va oʻqlarning ixtiro qilinishi bilan tugaydi. Vahshiylik davrida kulolchilik buyumlari paydo bo'ldi, dehqonchilik va chorvachilik paydo bo'ldi. Sivilizatsiya bronza metallurgiya, yozuv va davlatlarning paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. XX asrning 40-yillarida. Sovet olimlari P.P. Efimenko, M.O. Kosven, A.I. Pershits va boshqalar ibtidoiy jamiyatni davrlashtirish tizimini taklif qildilar, ularning mezonlari mulk shakllarining evolyutsiyasi, mehnat taqsimoti darajasi, oilaviy munosabatlar va boshqalar edi. Umumlashtirilgan shaklda bunday davrlashtirishni quyidagicha ifodalash mumkin:ibtidoiy podaning davri;qabilaviy tuzum davri;jamoa-qabilaviy tuzumning yemirilish davri (chorvachilik, shudgorchilik va metallni qayta ishlashning paydo boʻlishi, ekspluatatsiya va xususiy mulk unsurlarining paydo boʻlishi). Ushbu davrlashtirish tizimlarining barchasi o'ziga xos tarzda nomukammaldir. Xalqlar orasida paleolit yoki mezolit shaklidagi tosh qurollardan foydalanilganiga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Uzoq Sharq XVI-XVII asrlarda ular qabilaviy jamiyatga ega bo'lib, din shakllari, oilalar rivojlangan. Shuning uchun optimal davrlashtirish tizimi jamiyat rivojlanishining eng ko'p ko'rsatkichlarini hisobga olishi kerak.Xronologiya- bu ibtidoiy tarix davrining ta'rifi. Ibtidoiy jamoa tuzumi insoniyat tarixidagi eng uzun bosqich edi. Donolik bilan aytganda L. B. Vishnyatskiy, "Agar biz insoniyatning butun davrining davomiyligini bir kun deb shartli ravishda qabul qilsak, tsivilizatsiya ikki-uch daqiqa oldin paydo bo'lgan, undan oldingi ibtidoiy davr esa ko'p soatlarga cho'zilgan". Ibtidoiy jamiyat tarixining boshlanishi - insonning tashqi ko'rinishi; eng keng tarqalgan fikrga ko'ra, bu haqida sodir bo'ldi 2,5 million yil oldin. Ibtidoiy jamiyat tarixining oxiri birinchi sinfiy jamiyat va davlatlarning paydo bo'lishidir. Afrikadagi Misr va Osiyodagi Shumer davlatlari eng qadimgi hisoblanadi: ular paydo bo'lgan miloddan avvalgi IV-III ming yilliklar boshlarida. e. Boshqa mintaqalarda shtatlarning paydo bo'lishi keyinroq sodir bo'ldi. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyat tarixi uchun qat'iy va bir ma'noli xronologik asosni o'rnatish mumkin emas. Davriylashtirish- bu tarixning alohida, sezilarli darajada turli bosqichlarga bo'linishi. Tanlangan mezonga qarab ibtidoiy tarixning bir necha davriyliklari mavjud. Uchun arxeologik davrlashtirish mezon - asboblarni tayyorlashning materiali va texnikasi; shunga ko'ra, insoniyat taraqqiyotidagi bunday davrlar tosh davri, jumladan, paleolit, mezolit va neolit, mis tosh davri (eneolit), bronza va temir davri sifatida ajralib turadi. Mezon geologik davrlashtirish yerning evolyutsiyasidir. Bunda barcha geologik davrlardan antropogenni (boshqacha aytganda, to'rtlamchi davrni) ajratib ko'rsatish kerak, chunki aynan shu bosqichda odam paydo bo'lgan. antropogen, o'z navbatida, bilan bo'linadi Pleystotsen(muzlik davri) va Golosen(muzliklarning erishi davri va muzlikdan keyingi davr). Paleoantropologiya uchun davriylik mezoni - qadimgi odamning biologik rivojlanishi. Inson ajdodlari rivojlanishining bunday bosqichlarini ajratib ko'rsatish odatiy holdir archantroplar (« qadimgi odamlar»), paleoantroplar("qadimgi odamlar") va neoantroplar("yangi odamlar"). Yuqoridagi barcha davrlashtirishlar aniq fanlar bilan bog'liq va shuning uchun yuqori darajada ixtisoslashgan. Shu munosabat bilan ibtidoiylik davrining umumiy tarixiy davriyligi ham ishlab chiqilgan bo'lib, uning mezoni. ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ibtidoiy jamiyat. Ushbu davrga muvofiq, Har xil turlar ibtidoiy jamoalar: ajdodlar jamoasi, ilk ibtidoiy (ilk qabila) jamoa, kech ibtidoiy (kechki qabila) jamoa va ibtidoiy qoʻshni jamoa. Davriylashtirish nisbati jadvalda ko'rsatilgan.

1. Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish. Ajdodlar jamoasi insoniyat taraqqiyotidagi eng kam o'rganilgan bosqichdir, chunki bu davr uchun manbalar deyarli yo'q. Maqsadli mehnat qurollarini yasashning kelib chiqishi oldingi jamoaning boshlanishi, oxiri esa qabilaviy tuzumga o‘tish hisoblanadi. Jamiyat boshqacha nomlanadi ibtidoiy odam podasi : bu atama o'sha davr odamlari hali hayvoniy holatni to'liq tark etmaganligini ta'kidlaydi. Oldingi jamoa davridagi asosiy mashg'ulotlar ovchilik va terimchilik edi. Birgalikda ov qilish, asboblar yasash, yovvoyi hayvonlardan himoya qilish, olovni saqlash zarurati ibtidoiy kollektivizmning rivojlanishiga yordam berdi. Ajdodlar jamoasidagi jinslar o'rtasidagi munosabatlarga kelsak, bu erda ikkita nuqtai nazarni ajratib ko'rsatish mumkin: yoki tadqiqotchilar fohishalik haqida gapirishadi yoki ular haram oilalari mavjudligini taklif qilishadi. Fohishalik - bu buzilgan jinsiy aloqa. haram oilasi - Bu ayollar bilan jinsiy aloqada bo'lgan erkak lider boshchiligidagi 15-20 kishidan iborat guruh. Rahbardan tashqari, haram oilasida boshqa erkaklar ham bor, lekin ular rahbar bilan raqobatlasha olmaydi va ko'payishda qatnashmaydi.Ilk ibtidoiy (ilk qabila) jamoa taxminan 40-35 - 8 ming yil avval vujudga kelgan. n. Bu qabila tashkilotining shakllangan davri edi. Aynan tayoq o'ynadi yetakchi rol bu davr ibtidoiy odamlari hayotida, shuning uchun kelajakda bu jamoani erta qabila deb ataymiz.

Kechki ibtidoiy (kechki qabila) jamoasi miloddan avvalgi 6-3 ming yillarga to'g'ri keladi. Bu davrda asosiy rol o'ynaganligi sababli ijtimoiy hayot turkumini oʻynashda davom etgan boʻlsa, bu turdagi jamoani kech jins deb ataymiz. (Tegishli fermer xo‘jaligi turidan ishlab chiqarish turiga o‘tish)
Ibtidoiy mahalla jamiyatini aniq sanab bo'lmaydi, chunki turli millatlar turli vaqtlarda ular bu bosqichga kirishgan va turli vaqtlarda uni tark etishgan. Ibtidoiy mahalla jamiyati davrining oxiri davlatlarning vujudga kelgan davriga toʻgʻri keladi. Ba'zi xalqlar davlat tuzishga mis-tosh davri, boshqalari - bronza, boshqalari - temir davri davrida o'tgan.
Jamiyatning bu turi qo‘shnichilik yoki hududiy deb ataladi, chunki jamiyatdagi ajdodlar rishtalari asta-sekin qon qarindoshlik emas, balki qo‘shnichilik, hudud bo‘ylab rishtalar, yashash joyining yaqinligi bilan almashtiriladi.