Сузиш спорти турларига умумии характеристика

 

SUZUVCHINING SILJISHI 

Statik  suzish  bo'limida  ikkita  qarama-qarshi  kuch  gavdaning  og'irlik  kuchi  va  suvning  bosim 

kuchi ta'siri ostida suzuvchi gavdasining muvozanatda bo'lishi ko'rib chiqilgan edi. Gavdaning joyidan 

siljishi, tezligi va suvdagi joyini o'zgartirishi uchun ma'lum yo'nalishda va me'yorda qo'shimcha kuch 

ishlatilishi  kerak.  Gavdaning  tezligi  unga  ta'sir  qiladigan  kuchga  to'g'ri  proporsi-onal  va  uning 

massasiga  teskari  proporsional  bo'ladi.  Bir  xil  kuch  ta'sirida  gavdasi  kichikroq  suzuvchilar  kattaroq 

tezlik  oladilar.  Odamning  yurish  va  yugurish  paytidagi  siljishi  oyoq  bilan  yer  o'rtasidagi 

ishqalanishdan yuzaga keladi, ya'ni odam harakatsiz qattiq yerdan oyoqlari bilan itariladi. Suzishda esa 

qattiq  tayanch  yo'q.  Suzuvchi  suvga  botgan  qo'l  va  oyoqlari  bilan  harakat  qiladi,  ular  xuddi  eshish 

vinti,  eshish g'ildiragi va boshqa harakatlanuvchi muruvvatlarning  Hara-kat  prinsipi  asosida ishlaydi. 

Qo'l va oyoqlar bilan itarish paytida o'rab turgan suvning eshish yuzasiga ta'sir etuvchi reaksiya kuchi 

paydo  bo'ladi.  Mexanika  qonunlariga  binoan  eshuvchiga  eshilgan  suv  tomonidan  gavdani  harakatga 

---

 

21 

keltiruvchi,  qarama-qarshi  tomonga  yo'nalgan  gidrodinamik  kuch  ta'sir  qiladi.  Natijada  gavda 

harakatlanadi. Eshish paytida hosil bo'ladigan kuchlarni o'rganish uchun Har bir kuchni alohida tahlil 

qilamiz.  Suzuvchi  hovuzga  nisbatan  joyini  o'zgartiradi,  uning  qo'l  va  oyoqlari  gavdaga  nisbatan 

aylanuvchi  harakatlarni  bajaradi.  Bunda  oyoq  va  qo'llarning  oxirgi  nuqtalari,  aylanish  o'qiga  yaqin 

joylashgan (yelka va chanoq-son bo'g'imiga yaqin) a'zolarga qaraganda katta tezlikka ega! bo'ladi. Shu 

bilan  bir  vaqtda  oyoq  va  qo'llar  ma'lum  darajada  hovuzga  nisbatan  harakatlanadi.  Bundan  tashqari 

eshish  harakatlari  suzishning  hamma  usullarida  bukilgan  qo'l  va  oyoq  bo'g'imlari  orqali  Har  xil 

tezlikda bajariladi. Bu holat harakatdagi kuchlarni tahlil qilishni yanada qiyinlashtiradi. Shunday qilib, 

1  harakatlarning  murakkab  sistemasi  vujudga  keladi.  Biroq,  suzuvchining  x.  ovuzdagi  harakatining 

(ko'chma  harakat)  va  oyoq-qo'llarning  (gavdaga)  suzuvchiga  nisbatan  (nisbiy)  harakatining 

qandayligini  bilgan  holda  oyoq  va  qo'llarning  bo'shliqdagi  joyining  (absolyut  harakatini)  o'zgarishini 

aniqlash  qiyin  emas.  Shuning  uchun  suzuvchi  gavdasi  kirishuv  harakatlarini  bajarmagani  holda  (bir 

joyda turib) qo'llarni bukmasdan bajaradigan eshish harakatlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. 

Agarda  parallelogramm  qoidasiga  binoan  suvda  qo'lni  aylanma  harakatidan  hosil  bo'lgan  samarali 

kuchlarni  ko'radigan  bo'lsak  gavda  o'qi  bo'ylab  uzunasiga  yo'nalgani  tortish  kuchi  bo'ladi,  yuqoriga 

yo'nalgani  ko'taruvchi  kuch,  agar  u  pastga  yo'nalgan  bo'lsa,  uni  kutiruvchi  kuch  deb  atash  maqsadga 

muvofiq. Suvda qo'lning to'g'ri aylanma harakatiga qarab turib shuni kuzatish mumkinki, harakatning 

birinchi yarmida sekin-asta ko'taruvchi kuch kamayadi, ikkinchi yarmida esa cho'ktiruvcha kuch oshib 

boradi.  Eshish  harakatining  boshida  va  oxiridagi  uncha  katta  bo'lmagan  tortish  kuchi  uning  o'rtasida 

maksimal darajaga yetadi. Gorizontal holatda eshilganda tortish kuchi o'z holida qolib, ko'taruvchi va 

cho'ktiruvchi kuch o'rniga eshishning boshida gavdani qo'ldan chetlashtiradigan va eshishning oxirida 

gavdani  qo'lga  yaqinlashtiradigan  kuchlar  paydo  bo'ladi.  Kuchlarning  bunday  taqsimlanishi  oyoq 

harakatlarida  ham  hosil  bo'ladi.  Demak,  bir  joyda  bir  xil  tezlikda  qo'l  bilan  zshganda  suzuvchining 

oldinga siljishiga imkon beradigan tortish kuchi va gavdaning ko'taruvchi  yoki cho'ktiruvchi kuchlari 

yuzaga keladi. Ko'taruvchi yoki cho'ktiruvchi kuchlar oldinga siljishga hech qanday yordam bermaydi, 

shuning  uchun  bu  kuchlar  miqdorini,  ayniqsa,  suzuvchn  uchun  zararli  bo'lgan  cho'ktiruvchi  kuchni 

kamaytirish  kerak.  Ko'taruvchi  kuchni  ko'paytirish,  ayniqsa  cho'ktiruvchi  kuchni  kamaytirish  uchun 

suzuvchilar qo'l va oyoqlarni bo'g'imlaridan bukishadi.  

Shunday  qilib,  eshishning  boshidagi  kul  harakatlarida  kaftning  bilakdan  bukilishi  ko'taruvchi 

kuchni  kamaytirib,  tortish  kuchini  oshiradi.  Eshishning  oxirgi  pallasida  panjalarning  ichkariga 

bukilishi  cho'ktiruvchi  kuchni  kamaytiradi  va  tortish  kuchini  saqlaydi.  Eshish  pantida  qo'lning  bilak 

bo'g'imlaridan  bukilishi  panja  va  bilakni  shunday  joylanishiga  olib  keladiki,  natijada  tortish  kuchini 

yaratuvchi  qulay  sharoit  tug'iladi.  To'g'ri  qo'l  bilan  eshish  foydali  emas,  chunki  bunda  katta  muskul 

kuchlanishi talab qilinadi va uni yetarli darajada tortish kuchini hosil qila olmaydi. Itarilgan (surilgan) 

suv massasi va uni tezlatuvchi omil-suzuvchining tezligi qancha ko'p bo'lsa, ko'taruvchi kuch miqdori 

shuncha  yuqori  bo'ladi.  Eshilgan  suv  massasining  miqdori  yuzaning  kattaligiga  va  uzunligiga, 

tezlanish  esa  eshish  tezligiga  bog'liq.  Eshilgan  suv  massasining  tezlikka  ko'paytmasi  «harakat 

miqdori» deyiladi. Suzish tezligini oshirish uchun «harakat miqdorini» ko'paytirish muhim ahamiyatga 

ega.  Bunga  erishish  uchun  birinchidan,  dastak  yelkasi  ni  kengaytirish,  ikkinchidan,  eshnsh  tezligini 

oshirish  va,  uchinchidan,  eshuvchi  yuzani  kengaytirish  hisobiga  erishiladi.  Dastak  yelkasini 

kengaytirish  maqsadga  muvofiq  emas.  Chunki  harakatning  hamma  fazalarida  ham  oshib  borayotgan 

muskul  kuchlanishida  bu  kengayish  qoniqarli  natija  beravermaydi.  Qo'l  bilan  eshishning  boshida  va 

oxirida,  oz  miqdorda  oldinga  siljishga  yordam  beruvchi  kuch  paydo  bo'ladi.  Eshuvchi  yuzaning 

kengayishi  suzuvchining  oldinga  siljishini  qulaylashtiradi.  Buni  oyoqlarga  panja  kiyib  va  maxsus 

qo'lpoq  kiyib  (qo'l  panjalari  orasidagi  tarang  tortilgan  rezina  pardalar)  suzishda  ko'rish  mumkin:  bu 

moslamalar  bir  maromda  suzishda  tezlikni  oshiradi.  Nihoyat,  dastak  yelkasini  kamaytirib  eshuvchi 

yuzani  saqlagan  holda,  eshish  tezligini  oshirish  hisobiga  «harakat  miqdorini»  ko'paytirish  mumkin. 

Yuqori  suzish  texnikasida  bu  (harakat  miqdori)  o'z  texnikasini  takomillashtirayotgan  sportchilarga 

natijalarni yaxshilashga yordam beradi.  

Suzuvchn bajarayotgan harakat texnik jihatdan to'g'ri bo'lsa tortish kuchi kamayadi. Odatda qo'l 

va  oyoqlarning  harakat  tezligi  suzuvchining  suzish  tezligidan  ustun  turadi.  Bu  tezlik  o'rtasidagi  farq 

qancha  katta  bo'lsa,  tortish  kuchi  shuncha  yuqori  bo'ladi.  Ba'zan  kirishish  (suzish)  harakat  tezligi 

suzuvchiga  xos  bo'lgan  odatdagi  suzish  tezligidan  yuqori  bo'lsa  tortish  kuchi  bo'lmasligi  mumkin. 

Misol  uchun  suzuvchining  oldinga  siljish  tezligi  qo'l  va  oyoqlarni  aylanish  tezligidan  yuqori  bo'lgan 

---

 

22 

paytda startdan keyin yoki burilishdan keyin qo'l bilan eshishdan hosil bo'ladigan tortish kuchini ko'rib 

chiqamiz.  Bu  paytda  qo'l  tortish  kuchini  rivojlantirmasdan  gavdaning  oldinga  siljishini  ham  to'xtatib 

qo'yadi. Ro'paradan bo'ladigan qarshilik kuchi qo'l va oyoqlarning harakatsiz yuzasiga ta'sir qiladi va 

bu kuch ta'sirida qo'l salbiy sirg'anish, deb nomlangan aylanma harakatlarni qilishga intiladi. Shunday 

kilib  bajarilayotgan  ishda  maksimal  samaraga  va  harakatning  eng  yuqori  foydali  koeffisiyentiga 

erishmoq  uchun  Har  bir  suzuvchi  o'zi  uchun  yuqori  sport  natijasini  ta'minlovchi  qo'l-oyoq  tezligini 

tajriba yo'li bilan belgilab olishi kerak. Murabbiy va sportchi bunga erishishi uchun suv va gavdaning 

o'zaro ta'sir qonunini bilishi, shuningdek katta tajribaga ega bo'lmog'i kerak.