Суз таркиби ва суз ясаш йулларини ургатиш



Download 80,5 Kb.
bet2/3
Sana24.02.2022
Hajmi80,5 Kb.
#207366
1   2   3
Bog'liq
1403245599 43829

Узакдан иборат сузлар

Гузал
Ок


Одам
Трактор
-
-
-
-

Узак ва суз ясовчи кушимчалардан иборат сузлар

гузаллик
окламок


-
тракторчи
кизиллик
сувчи
чидам
чидамсиз

Укувчилар юкоридаги сузлар иштирокида суз бирикмаси ва гаплар тузиши мумкин.
Юкоридаги машкни укувчиларга бажартиришдан максад уларга туб сузлар ва содда ясама сузлар хакида маълумот беришдир.
Маълумки, таркиби факат узакдан иборат булган сузлар туб сузлар, таркиби узак ва суз ясовчи кушимчалардан иборат булган сузлар эса содда ясама сузлар дейилади.
Юкоридаги устунчаларнинг чап томонидагиси содда туб сузлар, унг томонидагиси эса содда ясама сузлар эканини укувчи билиб олиши даркор.
Узак ва суз ясовчи кушимчалар хакида етарли даражада маълумотга эга булган укувчи узакдош сузлар устида ишлаши лозим. Бунинг учун куйидаги тартибдаги мисолларни доскада бажартириш ва уларни нима учун узакдош сузлар дейилишини сураш керак.

Схема-1


Суз таркибини тахлил этганда узак устига  белгиси, суз ясовчи кушимчалар устига  (тугри чизик) белгиси куйилади.


   
ишчи, сувчилик, богбон
Суз узгартирувчи кушимчаларни тушунтиришда улар сузнинг лугавий маъносига таъсир этмай, уни бошка сузлар билан боглашга, муносабатга киришишга кумак беришига ургу бериш лозим. Суз узгартирувчи кушимчалар алока-муносабат кушимчалари деб хам юритилади.
Бу мавзуни тушунтиришда куйидаги кургазмали куролдан фойдаланиш уринлидир.
Онам уйнинг келдим
Онанг уйни келдинг
Онаси уйга келдик
Онамиз уйда бораман
Онангиз уйдан борасан
Она(лар)и борамиз
борасиз
Укитувчи юкоридаги мисоллар асосида укувчиларга куйидаги саволларни бериши мумкин.
1. Берилган катордаги кушимчалар суз маъносига кандай таъсир килмокда? Уларнинг вазифаси хакида нималар дея оласиз?
2. Юкоридаги сузлар иштирокида суз бирикмалари ва гаплар тузинг.
3. Нега уларни алока-муносабат кушимчалари деб хам юритилмокда?
4. Юкоридаги суз узгартирувчи кушимчаларни суз ясовчи кушимчаларидан кандай фарки бор?
Суз таркиби тахлилида суз узгартирувчи кушимчалар устига _ _ _ _ (узук чизик) белгиси куйилади:
_ _ _ _ _ _ _
Гулзорнинг, каламим, келдим.
Суз узгартирувчи кушимчалар синтаксиснинг суз бирикмаси ва гап мавзуларини урганишда хам эсланади. Чунки бундай кушимчалар асосан сузларни бир-бирига тобелантириб боглашга хизмат килади.
Шакл ясовчи кушимчаларни мустахкамлашда укувчиларга 6-синф дарслигидаги 26-машкни бажартириш максадга мувофик.
Укитувчи укувчилардан машкда берилган сузлардан шакл ясовчи кушимчаларни ажратиб беришни ва улар кандай маъно хосил
килаётганини сурайди.
1) киз – кизча – кизалок; 2) кизилрок – кизил – энг кизил;
3) беш – бешинчи – бештача; 4) ювдим – ювиндим – ювдирдим;
5) той – тойлар – тойча; 6) Салим – Салимжон – Салимча.
Укувчилар –ча, -алок, -рок, -инчи, -тача, -ди, -ин, -дир, -лар, -жон кушимчалари узакларга кушилиб, уларнинг лугавий маъносига кушимча маъно бераётганини айтишади. Масалан, -ча, -алок кушимчалари кичрайтириш-эркалаш маъноларини, -тача чама маъносини, -лар кушимчаси куплик маъносини хосил киляпти.
Укувчилар баъзан шакл ясовчи кушимчалар билан суз ясовчи кушимчаларни кориштириб юборадилар.
Уларга суз ясовчи кушимчалар янги лугавий маъно ясашини, шакл ясовчи кушимчалар эса лугавий шакл хосил килишини куйидаги жадвал оркали тушунтирса булади:
Суз ясовчи кушимчалар Шакл ясовчи кушимчалар
Китобхон Умидахон
Йигитча йигитча
Тошлок буталок
Суз таркиби тахлилида шакл ясовчи кушимча устига  (тулкин чизик) белгиси куйилади.
 
Кизчаларимиз, ювинтиришди.
Шакл ясовчи кушимчаларни лексикология, морфология булимларига боглаб тушунтириш мумкин. Масалан кизча, тойлок, болагина сузларидаги –ча, -лок, -гина кушимчалари сузларга лексик жихатдан хиссий-таъсирий маъно бераётган булса, морфологияда
уларни кичрайтириш-эркалаш отлари хосил киляпти деб бахоланади.
Хар учала кушимча хакида маълумотга эга булган укувчиларга куйидаги машкларни бажартириш мумкин.
1-топширик. Берилган сузлар таркибини аниклаб, уларнинг устига тегишли тиниш белгиларини куйинг.
_ _ _
Намуна: ишчиларимизни
2-топширик. Берилган таркибга мос келадиган сузлар топинг.
_ _ _ , , , .
Шундан келиб чикиб, суз таркибидаги тартиб хакида укувчиларга маълумот берилади. Яъни, нуткимиздаги сузлар одатда узак+суз ясовчи+шакл ясовчи+суз узгартирувчи кушимчалар тарзида тартибланади.
_ _ _ (гулзорларга)
факат тожик тилидан олинган сузлар тартибида суз ясовчи кушимчалар узакдан олдин келиши мумкин: _ (хамкишлокларим)
Сузнинг таркиби деганда узак ва кушимчаларни тушуниб олган укувчига асос атамаси хакида куйидагича маълумот берилади.
Сузнинг маълум турдаги кушимчаларини узига кабул килувчи кисми асос дейилади. «Асос» нисбий тушунчадир. Суз ясовчилар учун асос туб ёки ясама суз була олади (богбон, богбончилик).
Лугавий шакллар учун хам асос вазифасини туб ёки ясама сузлар бажаради. (боглар, богбонлар).
Алока – муносабат шакллари асоси сифатида туб ёки ясама суз ва уларнинг лугавий шакллари кела олади. (богнинг, богларнинг, богбонларнинг)
Юкоридаги билимни мустахкамлаш учун 6-синф дарслигидаги 31-машкни бажартириш мумкин.
Туплам сузлар таркибини тахлил килиб, узакка ёки ясама сузга, сузнинг лугавий шаклига кушилиб келаётган турли хилдаги кушимчаларни аникланг.
1. Бог, богбон, богдор, богдорчилик, боглар, богдорлар, богим, богларим, богдорларимиз.
2. Ок, окрок, окишрок, окламок, оклатдим.
3. Курди, курилди, курилмади.
«Суз таркиби» мавзуини якунлашда укувчиларга куйидаги савол ва топширикларни бериш максадга мувофик:

  1. суз таркибидаги суз ясовчи кушимчаларни аникланг, суз ясаш асосини топинг;

  2. суз ясовчи кушимча узакдан олдин келишига 3 та мисол келтиринг;

  3. лугавий шакл кушимчалари тугридан-тугри узакка кушилган сузларга 3 та мисол келтиринг;

  4. лугавий шакл кушимчалари битта ёки иккита ясовчи кушимчадан кейин келган сузларга мисоллар топинг;

  5. асоснинг нисбий эканлигини исботланг;

  6. берилган тартибга (масалан, _ _ _ ) жавоб берадиган 3 та суз топинг.

Суз ясаш хам суз таркибини урганиш билан узвий боглик, албатта. Аммо суз ясаш деганда узакка уз ясовчи кушимчалар кушилган содда ясама сузларнигина тушунилмайди.


Кушма суз, жуфт сузлар хам ясама сузлар сирасига киришини хисобга олиб, укувчиларга сузларнинг тузилиши хакидаги ушбу жадвални тавсия этсак булади:

Схема-2


Содда сузларнинг 2 га булиниши (туб ва ясама) ни укувчиларга укитувчи куйидагича тушунтиради:


- узак ва суз ясовчилардан ташкил топган сузлар ясама сузлар, суз ясовчи кушимчалари булмаган сузлар туб сузлардир. Тош-туб суз, тошлок – ясама суз.
Содда ясама сузларнинг ясалишини фонетика, орфография ва морфологияга боглаб урганилса, катта таълимий ахамиятга эга булади.
Масалан: одоб+ли=одобли. От суз туркумига –ли сифат ясовчи кушимча кушиляпти ёки паст+ай=пасай. Сифат суз туркумига –ай феъл ясовчи кушиляпти. Натижада, - т ундоши тушиб колиб, фонетик ходиса юз беряпти. Содда суз ясалишининг турли куринишлари тушунтирилади:

  1. узак+суз ясовчи кушимча: богбон.

  2. Олд кушимча+узак: сер+сув.

  3. Олд кушимча + узак + суз ясовчи кушимча: но+хак+лик.

Кушма сузларни утишда кушма отлар ва кушма сифатлар асосан кушиб ёзилишини, кушма сонлар ва кушма феъллар ажратиб ёзилишини уктириш керак.


Шундан сунг икки суздан тузилган кузойнак, мингоёк, олиб келди каби сузлар олиниб, сунг иккидан ортик узаклардан тузилган сузлар (гултожихуроз, номозшомгул) тахлил килинади.
Кушма сузлар мавзуини мустахкамлашда укувчиларга куйидаги топширикларни бериш мумкин:
1. Берилган сузлар тупламидан бир узакли ва икки узакли
сузларни ажратинг.
Беш, тезокар, Бешёгоч, осмон, гулчи, Полвонтош, осмонупар ва хоказо.
2. От+от, от+феъл, сифат+от тузилишли кушма сузларга мисоллар келтиринг ва тахлил килинг.
Белбог, избосар, хомток ва хоказо.
3. От+гул, ярим+сифат, ним+сифат, от+ранг тузилишли кушма сузлар хосил килинг ва улар иштирокида гаплар тузинг.
Атиргул, печакгул, яримюмук куз, нимпушти, нимсарик, хаво ранг, жигар ранг ва хоказо.
Жуфт сузлар мавзуи утилганда куйидаги маълумотлар берилади: жуфт сузлар ноаник микдор, белги ёки нарса-буюмлар йигиндисини, уларнинг хилларини санаш билан ифодаловчи сузлардир. Жуфт сузлар чизикча билан ёзилади. Ота-она, оз-куп.
Жуфт сузлар орасида чизикча билан ёзиладиган –у ёки –ю богловчиси ишлатилиши мумкин. Бунда биринчи суз ундош билан тугаса –у богловчиси, унли билан тугаса -ю богловчиси


Download 80,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish