Suwg'ariw dizimleri klassifikatsiyasi ha'm olarg'a qoyilatug'in talaplar

Suwg'ariw dizimleri klassifikatsiyasi ha'm olarg'a qoyilatug'in talaplar

Ma'mleketimizde 4,3 mln gektar a'tirapinda suwg'arilatug'in jerlerde 900 artiq suwg'ariw dizimi bolip,bular arasinda en' arzang'a tu'setug'in dizimlerde bar. Bunday dizimlerde sariplanatug'in suwdin' 1kg paxta ushin mug'dari 250-300 m³ tan aspaydi. Respublika boyinsha suw mug'dari 600 m³ dan artiq.

Biraq baxitqa qarsi,bul tu'rden injenerlik tipinde qurilg'an dizimleri tek 700 min' gektar maydandag'i egindi suwg'ariwg'a mo'lsherlengen.

Suwg'arilatug'in diyqanshiliq zonalarinda qollanilatug'in suwg'ariw dizimleri eki tiykarg'i toparg'a bo'linedi:

1-topar. Qurg'aqshil eginlerdi almaslap egiwden eginlerdi, sonday-aq, ot jem, miywe ha'm paliz o'nimlerdi jetistiriwge mo'lsherlengen suwg'ariw dizimleri kiredi. Suwg'arilatug'in dalalarg'a qardan suw jetkizip beriw usillari boyinsha suwg'ariw dizimleri oz ag'imi menen suw o'tkizetug'in,qaysi bir bunda uchastkanin' ta'biyiy nishablig'i boyinsha bo'linedi, ekinshisinde suw o'tkiziw ma'jburiy ra'wishte a'melge asirilatug'in yag'niy kerekli nasos qurilmalarinan paydalaniladi. Suwg'ariw ushin suw ashiq turde qurilg'an kanallar arqali yaki temir betonli qariqlar arqali, sonliqtan suwg'arilatug'in zonalarda jabiq suwg'ariw qubirlari arqali jetkizip beriwi mumkin.

Jabiq tu'rdegi suwg'ariw diziminde waqtinshaliq suwg'ariw shaqapshalari orninda 50-60 sm shuqirliqta ko'milgen qatti yarim qatti qubirlardan ,iyiliwshi shlankalardan paydalaniw mu'mkin.

Jabiq tu'rdegi suwg'ariw diziminde suwdi gidridlewden iyiliwshen' shlankalardan yaki ashiq tu'rden salmalarg'a uzatiw mumkin. Salishiliqta suwg'ariw dizimlerde suw salmalarina ashiq tu'rdegi kanallar arqali jetkizip beriwge tiykarlang'an bolip, injenerlik suwg'ariw dizimlerinde jabiq tu'rdegi tarmaqlar ja'riya etilgen. Bunda suwdi jerden paydalaniwda joqari samallarg'a iye boladi. O'zbekstannin' salishiliq xojaliq sha'rayatinda bir tu'rdegi jabiq qurilg'an suwg'ariw tarmaqlari endi g'ana ja'riy etilgen.

Ha'r qaysi suwg'ariw dizimi suwdi suw qorlarinan alip, oni suwdan paydalaniwshilarg'a jetkizip beredi ha'm olar arasinda bo'listirip beredi.

Zamanago'y tu'rdegi suwg'ariw dizimleri kanallari,muvaqqat suwg'ariw shaqapshalari ha'm kollektr-zavur shaqapshalardan ibarat boladi. Suwg'ariw dizimleri suw qorlarindag'i tabiyiy suwdi ig'alliqqa yag'niy topiraq o'nimdarlig'in arttiratug'in ha'm awil xojaliq eginlerinen joqari o'nim aliwda ta'miyinleytug'in za'rur a'melge aylantirip beredi. Suwg'ariw tarmaqlari degende suw qorlarinan suwdi alip, suw paydalaniwshilarina jetkizip beriwshi barliq tarmaqlar ha'm ondag'i gidrotexnik imaratlat tusiniledi. Ha'r qiyli suwg'ariw dizimlerin texnik ekonomikaliq ta'repten tastiyiqlaw ushin uzsuwpayliqqa instituti jumisshilari tarepinen tiyisli gu'zetiw jumislari alip barildi ha'm olardin' na'tiyjeleri menende keltirilgen. Misali, yag'niy suwg'ariw tarmaqlarinda g'azana suwg'ariw ushin rejelestirilgen suwg'ariw dizimleri aniq barshe elementleri aniqlastirilg'anda keyingi islep shig'ariwshig'a ja'riy etiw ushin qabil etiledi. Waqtinsha suwg'ariw tarmaqlarin jaylastiriwdin' sxemasinda suw bo'listiriw qaptal ta'repleme aniqlaw ushin, sonliqtan koshpe suw tuekishi-avtomatlar ha'mde avtomatik nasos qurilmalarina tiyisli esap kitap islenedi. Waqtinshaliq suwg'ariw tarmaqlari boylama jaylastirilgan dalalar ju'zesin abden tekislewdi talap etedi,eger olshewi ortasha 0,001-0,003 m qabil etse,ol waqitta aqaba suwlardin' suwg'ariw mug'darina 10-15% den aspaydi. Dalanin' nishablig'i artip barg'an sayin ag'im suwlardin' mug'dari da ko'beyedi ha'm bunda waqtinsha suwg'ariw tarmaqlarinin' jaylastiriliwinin' kondelen' sxemasinda paydalanadi,sonliqtan jabiq suwg'ariw shaqapshalari basim payda etiw ha'm ag'im suwlardi ja'ne suwg'ariw shaqapshalarina qaytariw ushin nasos stanciyasin quriw kerek ha'm bunin' ushin elektr tarmaqlarina iye boliw ha'mde olardi joqari mag'liwmatli jumislar menen ta'miyinlew kerek boladi.

Boyliq suwg'ariw dizimleri suwdi,qisqa o'z ag'imi menen qosimsha ra'wishte qurilg'an nanos stanciyalar qurilmasinda,jabiq suwg'ariw dizimleri arqali beriwi tuwra keledi. Bunda paykal ishindegi suwg'ariw tarmaqlarina suw shig'arip beriw ha'm oni suwg'ariw eteklerine qatti qubirlar menen bo'listiriw ushin kerekli shurantlar quriw talap etiledi. Bul gridranlar qisqa muddette qatti qubirlar menen qosiw imkaniyatin beretug'in za'rurli u'lestiriwlerge iye boliwdi, sonliqtan qurilmani mexanizatsiyalastirilg'an usilda ko'shirip juriw ha'm qubirlardi karta ishine jaylastiriw imkaniyatin beriw kerek

.Qarsi dalasinda qollanilatug'in suwg'ariw usillari ha'm olardin'kolemi (,uliwma suwg'arilatug'in maydang'a tiykarinan%esabinda)

Suwg'ariw usillari ha'm texnikasi

1milge ja'riy etiw kolemi%

Rejelestirilgen

Ashiq suwg'ariw shaqapshalari oq ariqlarinan suw alip,egatlar arqali jer ju'zesinen suwg'ariw

Na'ller ha'm topiraq asti quwirlarinan suw alip egatlar arqali suwg'ariw

Topiraq asti quwirlari ha'm iyiliwshen'shlankalardi qatti qubirlar menen egatlarg'a suw bo'listiriw

Suwg'ariw mashinalari iyiliwshen'shlankalardi ham qatti qubirlar menen egatlarg'a suw bo'listiriw

Topiraq arasinda suwg'ariw,(ta'jribe esabinda)

Jaqbirlatiw mashinalari menen suwg'ariw

Tamshilatip suwg'ariw

Bul tu'rdegi suw menen ta'miyinlende boylama aling'an waqtinsha suwg'ariw elektr 300-500 m uzinliqta aliwga ruxsat etiledi,biraq aniqbir sha'rayatta olardin' uzinlig'i topiraq qatlaminin' du'zilisi ha'm jayinin' remorine biyg'atrsiz baylanisli boladi.

Suwg'ariw diziminin' quramalastiriw, suwdan paydalaniwshinin' tiykari negizi sanatinda ameliy egiw dalalari boyinsha suwg'ariwdin jan'a texnikasin payda etiw,xojaliq suwg'ariw tarmaqlarin quramalastiriw ha'm suw olshew bo'listiriw jumislarin jan'a usillarin paydalaniw, na'tiyjede suwdan paydalaniw u'nemligin jetilistiriw kerek.

Suwg'ariw dizimlerin qaytadan payda etiwde suwdan paydalaniw negizi etip agrouchastqa yaki a'meliy egiw massivi alinadi. Suwg'ariw diziminin' bul tu'rdegi payda etiwde iri xojaliqlarda qatar aralarin islew ha'm suwdi bo'listiriw boyinsha mashina ha'm agrootlardan dolanan' uzanasi boyinsha paydalaniw imkaniyati tuwiladi. Suwdan paydalaniwin brigadalar ara bo'listiriw dizimin xojaliqlar ara diziminen o'tiw suwg'ariwg'a beriletug'in az mug'dari 600-800l/s deyin o'shiriw imkanin beredi. Biraq suw mug'dari asirg'an halda beriw ushin ,ha'zirgi waqitta payda bolg'an suwg'ariw shaqapshalarinin' sheklengen suw o'tkiziw qabiliyeti tola juwap bere almaydi.

Jan'a xojaliqlar ara suwg'ariw dizimlerinde (Mirzasholdin' jan'a suwg'ariw zonasinda qollanilip atir) qurilg'an suwg'ariw nalleri arasindag'i araliq 600 metrdi quraydi, olardin' suw o'tkiziwshen'lik qabiliyeti sekundina 200 litr jetip baradi

Suwg'ariw shaqapshalarin jaylastiriwdin' boylama sxemasinda payda bolg'an suwg'ariw nalleri aralig'inda tag'ida birewden nal qoyiw mu'mkin bolip, bunda suwg'ariw shaqapshalarinda suw o'tkiziwshen'lik qabiliyeti sekundina 400 litr jetip baradi.

Suwg'ariw shaqapshalardin' suw o'tkiziwshen'lik qabiliyetin bul tu'rde asiriw paxtashiliqtin' jan'a zonalarinda (Mirzashol ha'm Qamshi dalalari) suwg'ariw texnikasinin' o'nimdarlig'in biraz asiriw imkaniyatin beredi. Ha'zirgi waqitta meliorativ materiallardan tayyarlang'an iyiliwshen' shlankalar uzinlig'i 400 m bolip, olardin'suw o'tkiziw qabiliyeti sekundina 100-110 litrdi quraydi.

Waqtinshaliq suwg'ariw tarmaqlari kondelen'jaylastiriw suwg'ariw diziminde suwshilardin' miynet o'nimdarlig'in paykellerge suwdi avtomatik ra'wishte bo'listirip beriwden nallerdi qollaw, suwg'ariw shaqapshalarin uzaytiriw ha'm sonliqtan uzinlig'i 100m bolg'an iyiliwshen'shlankalardi ha'mde diametri onsha u'lken bolmag'an (150-250mm) qatti ha'm yarim qatti qubirlardan paydalaniw esabina a'melge asiriw mu'mkin.

Paxtashiliqtin' ayirim rayonlarda suwg'ariwdin' a'melge asiriwdin' sxemasi kondelenligine baylanisli bolip,bunda suwg'ariw egatlari tarmaqlari qisqa yag'niy ha'r 100m uzinliqta boladi.

Belgili,suwdan paydalaniw qog'ororshen'tin' asiriw ko'p jagdaylardan suwg'ariw etekleri uzinlig'ina ha'm etekleri suw beriw mug'darin topiraq sha'rayatlarina maslap, tu'ri tan'lawg'a baylanisli boladi.

Gidrantlar arqali suw bo'listiriwde iyiliwshen' ha'm qatti shlankalardan stratifikaciyalang'an usilda paydalaniw, miynet o'nimdarlig'in 2-3 ese asiradi, suw sarpi 9-10% ke kemeyedi ha'm paxta o'nimi gektarina 4-5kg g'a artadi.

Kanallardi ilaylaniwdan tazalaw jumislarin islew ushin kerekli mashinalar, ekskavatorlar,bolduzerler ha'm salma qazg'ishlar qollanadi. Xojaliq suwg'ariw shaqapshalarina tu'setug'in shig'indilardi kemeyttiriw ushin kerek qum, shag'al,tutqishlar qurilip, bul tu'rdegi qurilmalar suwg'ariw shaqapshalarina suw menen kelip tu'setug'in shag'al,qum ha'm ilaylardi tutip qaliwdi ha'm sol menen ha'r jili suwg'ariw shaqapshalarin tazalaw ushin qilinatug'in ko'plep qarjilardi qisqartiriw imkanin beredi. Ekonomikaliq ko'rsetkishleri iye kanallar ha'm imaratlatdi tazalaw ha'm olardi remontlaw ushin jil dawaminda sariplanatug'in qarjilar, kanallardi qayta islew qarejetleri, sonliqtan suwdan paydalaniw rejesin islew ushin qiling'an qarejetleri kiritiledi.

Sol ko'rsetkishlerge sonliqtan ha'r gektar maydandi suwg'ariwda qiling'an uliwma qarejetler ha'm paydalaniwshilarg'a jetkizip beriletug'in ha'r bir metr kup (1m ³) suwdin' mug'darida kiredi.

Suwdan paydalaniw ko'rsetkishleri bahalang'anda suwg'ariw zonalri boyinsha ko'rsetkishler, suwg'ariw dizimi suwdan paydalaniwshilar ha'm suwg'arilatug'in jerlerdin' meliorativ jagdayin jaqsilaw boyinsha jumislar esapqa alinadi.

Jerlerdin' meliorativ jagdayin jaqsilawdi shorlaniwdan jerler maydani izey suwlarinin' jaylasiw shuqirlig'i ha'm olardan qa'nsheli mineral laslang'anlig'i,zavurlardin' payda bolg'anlig'i ha'm olardin' qa'nsheli o'nimdarlig'in ko'rsetedi.