Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ekologiyasi, kelib chiqishi va ahamiyati

Sudralib yuruvchilarning ekologiyasi, kelib chiqishi va ahamiyati
Reja:
1. Yashash sharoiti va tarqalishi
2. Sikilliligi
3. Ko’payishi

Yashash sharoiti va tarqalishi. Sudralib yuruvchilar amfibiyalarga karaganda ancha xilma-xil sharoitlarda yashaydi. Sudralib yuruvchilar terisining shox kavat bilan koplanishi va teri orkali nafas olish funksiyasini yukolishi, ularga nami kam joylarda xam yashashga imkon berdi. Buning natijasida sudralib yuruvchilar kutblardan tashkari er yuzining xamma joyida tarkalgan. Lekin bularning faolligi va xarkatchanligi tashki muxit temperaturasiga boglik. Masalan, ilonlar +10 ⁰ S da kam xarakatchan, +6+8⁰ S da xarakatsiz, -2-3⁰ S da esa karaxt buladi. Gavda xarorati –4-6 ⁰ S ga tushsa nobud buladi. SHuning uchun xam sudralib yuruvchilar tropik zonalarda keng tarkalgan bulib, kutblarga yakinlashgani sari soni kamayib oradi. Masalan, Indoneziya orollarida 150-200, Њrta Osiyoda 60 tur, Kavkaz orti respublikalarida 40 tur, Ђarbiy Evropada 12 tur sudralib yuruvchilar tarkalgan. SHu bilan birga tokka kutarilganda xam bularning soni sezilarli darajada kamayib boradi. Bularning eng baland tarkalish chegarasi Markaziy Osiyoda, dangiz satxidan 5000 m balandlikdadir.

SHu bilan bir katorda juda yukori temperatura sudralib yuruvchilar uchun xvvflidir.YAshirinish iloji bulmaganda +55 ⁰S da kum yumalokboshlari 1.5 – 4 minutda xalok buladi.Kupchilik tangachalilar issib ketishdan kochib uyalariga yashirinadi, yoki daraxt shoxlariga chikib oladi (105-rasm). D.Kashgarov Њrta Osiyoning kumli chullarida yozda tush paytida xarorat erdan 2 m balandlikda (daraxt shoxlarida) erda soya, joydagiga nisbatan 10 ⁰ S, kuyosh nuri tushib turgan joydagiga karaganda 28⁰ S past bulishini aniklagan.


CHo‘l agamasi.
Siklliligi. Tinchlik va faollik davrlarining sutka yoki mavsum sari navbat bilan almashinib turishi sudralib yuruvchilarda amfibiyalarga nisbatan bir muncha boshkacharok buladi. Reptiliyalarning siklliligi – yashash joyining nokulay temperatura sharoiti bilan ovkat sharoitiga moslanishidir. Bu amfibiyalarga uxshab, namlik sharoitiga boglik emas.
Sutkalik siklliligi. Sudralib yuruvchilar optimal temperaturada faol buladi. Barcha sudralib yuruvchilarda optimal temperatura +20+40⁰ S atrofida buladi.
Sudralib yuruvchilar urta mintakalarda tirikchiligini kunduz kuni utkazadi. Gekkonlar tunda faol buladi. Tropik saxrolarda esa buning aksicha kechasi tirikchilik kiladigan turlari juda kup.
Faollikning sutkalik sikli biologik moslanish bulib, xar faslda temperatura sharoitiga karab uzgarib turadi. CHunonchi, baxorda reptiliyalar kunning eng issik soatlarida faol buladi. YOzning urtalarida esa, aksincha, ularning kupgina turlari ertalab va kechki soatlarda faol buladi.
Mavsumiy sikllilik sudralib yuruvchilarda yilning issik va ilik vaktini kishlash, yozgi kurgokchilik davrlarida uykuga ketish bilan ifodalanadi. Issik va ilik davrda ular kupayadi, usadi va tarkaladi, yog zaxiralarini tuplaydi.
Mavsumiy sikllilik urta mintakalarda yashovchilarda anik namoyon buladi, subtropik zonadagilarida sust, tropik zonada kam seziladi. Sudralib yuruvchilarning faollik davri temperatura sharoitiga karab chuziladi yoki kiskaradi. Masalan, tiriktugar kaltakesak (Lacerta vivipara) Janubiy Evropada 9 oy, MDx evropa kismining urta mintakasida 5.5 oy, shimol tomonda esa bundan xam kamrok vakt ichida faol xayot kechiradi.
xar xil turlarida kishki uyku muddati xar-xil bulib, turning sovukka chidamliligiga boglik. Masalan, odatdagi kora ilon (Vipera berus) baxorda uzi yashab turgan erdagi ilonlarning xammasidan oldin uygonadi va xammasidan keyin uykuga ketadi. Temperatura sharoiti kulay bulsa, kupchilik reptiliyalar kishki uykuga kirmasligi xam mumkin. Masalan, Њrta Osiyoda odam turgan issik imoratlarda agama va gekkonlar butun yil faol xayot kechiradilar.
Ba’zan sudralib yuruvchilar yozda xam uykuga ketadi, ammo bu uyku amfibiyalarga uxshab nam yukligi bilan emas, balki ovkat yukligi bilan boglik. Masalan, Њrta Osiyo chul toshbakasi (Testudo horsfieldi) yozda uykuga kiradi. Mayning oxiri, iyunning boshida toshbakalar eydigan usimliklar kurib koladi, shunda ular erni kazib uya kuradi va shu uyalarda uxlaydi. Bu uyku kishki uykuga utib ketadi. kishki uykudan erta baxorda uygonadi va tezda kupayishga kirishadi. May-iyun oylarida urgochisi 2-6 tadan 3 marta tuxum kuyadi. Bulardan avgust-oktyabr oylarida mayda-mayda xali kopkoklari kotmagan toshbakachalar ochib chikadi, lekin bu toshbakachalar er yuziga chikmaydi va kelguvsi yilning baxorida yuzaga chikadi.
YAshash sharoitiga kura sudralib yuruvchilar suvda dengiz ilonlari, toshbakalarning kupchiligi, timsoxlar) er ostida (kurilonlar), er ustida (aksariyat kupchiligi) va daraxtda yashovchilarga (agamalar, ba’zi ilonlar) bulinadi.
Ovkatlanishi. Sudralib yuruvchilarning eydigan ovkati xam ovkat topish usullari xam juda turlichadir; ularning orasida xashoratxurlar, balikxurlar, yirtkichlar va usimlikxurlari bor. sudralib yuruvchilarning kupchiligi xashoratlar bilan ovkatlanadi (tugarak boshlilar, kaltakesaklar, agamalar). Dengizda yashovchi toshbakalar, dengiz ilonlari baliklar bilan ovkatlanadi. Echkemarlar xashorat, sichkonsimon kemiruvchilar, va kushlarni tutib eydi. Bugma ilonlar kemiruvchilar, maymunlar, xatto mayda mollarni eydi. kuruklik toshbakalari ba’zi bir agamalar va iguanlar usimliklar bilan ovkatlanadi.
Kupayishi. Sudralib yuruvchilarning kupayishi amfibiyalarnikidan tubdan fark kiladi va er ustida yashashga imkon beruvchi kup moslanishlarga ega. Uruglanish fakat ichki. Tuxumlari kuruklikdagi turli xil sharoitlarda rivojlanadi. Kupchilik reptiliyalar kuygan tuxumlarini yaxshi isitiladigan tuprokka kumib kuyadi. Ba’zi timsoxlar chukur kovlaydi va chukurga kuygan tuxumlarini usimlik koldiklari bilan yopib kuyadi. Urgochilari uyani kuriklaydi. Echkemarlar xam tuxumlarini kuriklaydi. Pitonlarning urgochisi uyadagi tuxumlarini gavdasi bilan urab olib, xam kuriklaydi, xam isitadi.
Ba’zi bir tangachalilarda tirik tuxum tugish kuzatiladi. Bu vaktda uruglangan tuxumning tuxum yulida tuxtab kolishi mumkin, bu erda tuxum kisman rivojlanadi. Masalan, odatdagi suv ilonining tuxumi tuxum yulida bir oy davomida tuxtab koladi. SHu sababli uning kuygan tuxumida yarmi rivojlangan embrion buladi. Tirik tugar kaltakesaklar, urchukchalar, kora ilonlarda esa, tuxum .embrion yorib chikkuncha tuxum yullarida tuxtab turadi. Bunday xodisa tuxumdan bola tugish deb ataladi. Nixoyat ssinklar va ba’zi bir kaltakesaklarda tuxumdagi tolali pardalar yukolib ketadi va tuxum yulining bir kismi xorionga tegib turadi. Bunda tuxumdagi sariklik kup darajada ona organizmi xisobiga ovkatlanadi. Bunday xodisaga chinakam tirik bola tugish deb ataladi.
Sudralib yuruvchilarda tuxumdan bola tugish va yirik bola tugishning asosiy sababi iklimning sovukligidir (106-rasm). SHimolga va tog chukkilariga yakinlashib borgan sari tirik bola tuguvchi sudralib yuruvchilar mikdori oshib boradi. SHu bilan birga, bitta turning uzi, masalan, tibet tugarakboshi (Phrynocepholus teobaldi) dengiz satxidan 2-3 ming metr balandlikda tuxum kuysa, 4-5 ming metr balandlikda tirik tugadi.
Sudralib yuruvchilarda jinsiy etishish turlariga karab, xar xil muddatlarda yuz beradi. Timsox va ayrim toshbakalar 6-10 yilda jinsiy etiladi, ilonlar 3-5 yilda, yirik kaltakesaklar 2-3 yilda, maydalari esa xayotining 9-10 oyida balogatga etadi. Bularning pushtdorligi amfibiyalarga nisbatan ancha kam. Bu xodisa reptiliyalarda nasl uchun gam eyishni namoyon bulishi (tuxumni kumib kuyish, uyani kuriklash) xamda pustlokning paydo bulishi bilan boglik. Bular 20-30 tadan 100 tagacha tuxum kuyadi. Kichik kaltakesaklar 1-2 dona tuxum kuyadi, lekin bir faslda bular bir necha bor tuxum kuyadi.

106-rasm. Tirik tuguvchi sudralib yuruvchilarning MDX da tarkalish xaritasi

Ba’zi bir kaltakesaklar (Kavkaz koya kaltakesagi – Lacerta armeniaca) partenogenez yuli bilan kupayadi, ya’ni uruglanmagan tuxum rivojlanadi bunday turlarning populyasiyasi (vakillari) fakat urgochi individlardan tashkil topadi. Kaltakesaklardagi partenogenez, odatda tur arealining chetida yuz beradi.