|
I к к in chi b o b
TARAFDOR VA QARSHILAR
Yuqorida qayd etilgan voqealar sodir bo‘lib tur
gan kezlarda men Shimoliy Amerikaning Nebraska
shtatining odamzod qadami yetmagan yerlarida ke-
zib yurgan edim. Fransiya hukumati meni bu ilmiy
ekspeditsiyaga naturalist hamda Parijdagi tabiiyot
tarixi .muzeyi qoshidagi adyunkt-professor sifatida
yuborgan edi.
1 Nebraskada o'tkazilgan olti oy mobaynida juda
qimmatli kolleksiyalar to'plab, 1867-yilning mart
oyi oxirlarida Nyu-Yorkka qaytdim. Fransiyaga
birinchi maylarda qaytishim kerak edi. Shuning
Uchun qolgan vaqt ichida o'zimning mineralogik
hamda botanik va zoologik kolleksiyalarimni tartib-
ga solmoqchi bo'ldim.
Men jamoatchilikni tashvishlantirayotgan bu vo-
qealardan, albatta, xabardor edim. Axir butun gaze-
ta va jumallarning sahifalari dengizdagi bahaybat
maxluq haqidagi xabarlar bilan to'lib-toshgan bir
paytda boshqacha bo'lishi ham mumkinmidi? Bu
jumboq menda ham qiziqish uyg'otdi.
Hodisalarni qanday sharhlashni bilmay, o'zimni
har tomonga urardim. Bunda, albatta, bir sir bor:
13
har bir narsaga shubha bilan qaraydigan odam ham
«Shotlandiya»ning teshilgan bortini ko'rgach, bun-
ga ishonchi komil bo'ladi.
Butun Nyu-York hayajonda edi. Voqeadan un-
cha xabardor bo'lmagan kishilarning suzar orol-
cha, tutqich bermas suvosti qoyasi degan farazlari
e’tibordan tushib qoldi. Chindan ham o'sha suzuv-
chi qoyaning qudratli mashinasi bo'lmasa qanday
qilib bunaqa tezlik bilan harakat qilishiga aql bovar
qilmasdi.
Bir vaqtlar cho'kkan ulkan kemalardan biri suv
betiga chiqib qalqib yuribdi, degan taxmin ham qo-
lib ketdi, chunki bunday kemalar katta tezlikda oqib
yurolmas edi.
Shunday qilib, masalani hal etishning haqiqat-
ga yaqin ikki yo'li qoldi: bahaybat maxluq, yo juda
katta jonivor, yoki favqulodda kuchli dvigatelli suv
osti kemasi.
Bu so‘nggi, haqiqatga birmuncha yaqin taxmin
ham har ikkala yarim sharda o'tkazilgan tekshirish-
larda'n keyin puchga chiqdi.
Suvosti kemasi bir shaxsniki deb taxmin qilish
mumkin emas, chunki uni qayerdadir baribir yasash
kerak edi. Bunday ulkan kemani yasayotganda esa u
odamlar e’tiborini jalb etmay sira iloji yo‘q.
Shunday dahshatli vayron qiluvchi kuchga ega
bo'lgan mexanizmni qurishga faqat biror davlat-
ninggina qurbi yetar edi. Insoniyatga o ‘lim kelti-
ruvchi qurollarning yangidan yangi turlarini ixtiro
qilishga zo‘r berilayotgan bizning ayanchli kunla-
rimizda biron davlatning boshqalardan yashirin-
cha shunday jartgovar kema qurib, uni amalda sinab
ko'rgan bo'lishi ehtimoldan xoli emas.
Ammo harbiy kema haqidagi faraz ham yo‘q
bo'ldi. Chunki barcha hukumatlar o'zlarining bu
14
ishga aloqalari yo'qligini ma’lum qildilar. Bahaybat
maxluqning okeandagi xalqaro kemalar qatnoviga
xavf solayotganidan bayonotlarning to‘g‘riligiga
shubha qilmasa ham bo‘lardi. Buning ustiga ma’lum
bir shaxs ulkan suvosti kemasini maxfiy ravishda
yasay olmagach, raqobatchi mamlakatlar har qada-
mini kuzatayotgan biror davlatning bunday ishni
uddalay olishi to'g'risida gapirmasa ham bo'ladi.
Shunday qilib, Angliya, Fransiya, Rossiya, Ger-
maniya, Italiya, Amerika va hatto Turkiyadan ham
ma’lumotlar olingach, suvosti kemasi, degan tax-
min o‘z-o‘zidan yo‘q bo'ldi.
Tuturiqsiz matbuot kulgi ostiga olganiga qara-
may, bahaybat maxluq yana suv yuzasiga qalqib
chiqdi va hayajonlangan xayolot yana birin-ketin
g'oyat afsonaviy farazlarni to'qiyverdi.
Nyu-Yorkda ko'pgina kishilar mendan hamma-
ni hayajonlantirayotgan shu masala yuzasidan o‘z
mulohazalarimni aytib berishimni so'rashdi. Fran-
siyadan ketishimdan biroz oldin «Okean tubining
sirlari» nomli ikki tomlik kitobimni chiqargan edim.
Ilmiy jamoatchilik tomonidan yaxshi kutib olingan
bu kitob menga birmuncha kam o'rganilgan tabii-
yot tarixi sohasida mutaxassis degan nom olish hu-
quqini berdi.
Mendan o‘z fikrimni aytishimni qat’iy iltimos
qila boshlashdi. Turli bahonalar bilan men bundan
bosh tortib yurdim. Ammo «Nyu-York axboroti»-
ning qaysar reportyorlari hol-jonimga qo'ymagach,
gazetxonlarga okeandagi g‘aroyib voqealar haqidagi
mulohazalarimni aytib berish uchun va’da berishga
majbur bo'ldim.
Mana, nihoyat 30-aprelda gazetada professor
Pyer Aronaksning batafsil maqolasi chiqdi va unda
bahaybat maxluq haqidagi masala har tomonlama
15
yoritilib, ma’lum bo'lgan barcha faktlar ilmiy nuq-
tayi nazardan baholandi.
Shu maqoladan parcha keltiraman:
«Shunday qilib, - deb yozdim men ilgari suril-
gan barcha taxminlarni birma-bir keltirib, - aqlga
sig'adigan boshqa biror taxminga asoslana olmas-
ligimiz tufayli, bahaybat maxluqni juda kuchli de-
ngiz hayvoni deyishdan bo'lak ilojimiz yo‘q.
Juda chuqurlikdagi okean hayoti bilan biz mut-
laqo tanish emasmiz. Hech qanaqa burg'i hali u
yerga yetgani yo‘q. Bu tubsiz chuqurlikda nimalar
bo'lyapti? U yerda qanday mavjudotlar yashayap-
ti, dengiz sathidan o‘n ikki-o‘n besh ming metr
chuqurlikda1 qanaqa mavjudotlar yashay oladi? Bu
mavjudotlarning tuzilishi qanaqa? Bu haqda hatto
biror taxmin ham aytish qiyin.
Bu masalani ikki yo‘l bilan yechish mumkin: yo
yer yuzidagi barcha mavjudotlar bizga ma’lum, yoki
ulardan faqat ayrimlari ma’lum.
Bordi-yu,
planetamizda
yashayotgan
bar
cha mavjudotlarni bilmasak, tabiatning hali biz
ga noma’lum sirlari bo'lsa, unda baliq yoki dengiz
sutemizuvchilarining juda chuqurlikda o ‘z qonun-
qoidalari bilan yashayotgan va bizga ma’lum
bo'lmagan turlari va nasllari borligini inkor etishga
asosimiz yo‘q. Bunday mavjudotlar okeanning tad-
qiqotchilar yeta olmaydigan quyi qatlamlarida ya-
shashlari va biror noma’lum ta ’sir ostida yoki hech
qanday sababsiz vaqt-vaqti bilan suv sathiga suzib
chiqishlari mumkin.
Aksintfha, bordi-yu, tirik mavjudotlarning bar
cha turlari bizga ma’lum bo'lsa, unda biz o'rgana-
yotgan bahaybat maxluqni turkumlarga ajratilgan
Do'stlaringiz bilan baham: | 
