Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi

2.3.Sut emizuvchilar evolyutsiyasi.
Sut emizuvchilar ajdodlariga ancha yaqin bo’lgan formalar yerda, yura davrining o’rtalarida paydo bo’lgan, deb faraz qilish mumkin. Bular uch tepachalilar deb atalganlar. Ularning tishi ko’p tepalilarnikiga nisbatan kamroq ixtisoslashgan. Tishlar qatori yaxlit. Uch tepachalilar asosan hashorotxo’rlar, ehtimol ayrim vaqtlarda mayda hayvonlar va reptiliyalar tuxumi bilan oziqlanuvchi kichik hayvonlar bo’lgan. Biologic nuqtai nazardan qaraganda, yerda va daraxtda yashovchi hashorotxo’rlarga yaqin bo’lgan. Uch tepalilarning asosiy guruhi pantoteriyalar(pantotheria). Ular xaltalilar, plasentalilarning boshlang’ich formasi bo’lgan. Xaltalilar bo’r davrida paydo bo’lgan. Ularning eng qadimgi qoldiqlari SHimoliy Amerika, Yevropaning tuban uchlamchi davridan topilgan. Shu davrning oxirlarida ular o’ziga nisbatan ancha yuqori tuzilgan hayvonlar tomonidan siqib chiqarilgan. Hozir ular faqat Avstraliyada, Yangi Gvineyada, Tasmaniyada, Janubiy Amerikada (1 turi) va Sulaves orolida (1 turi) tarqalgan. Ko’pchilik sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga, tabiatga katta foyda keltiradi. MDH da 350 tur sut emizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng Ko’p ovlanadigan sut emizuvchilarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar(41 tur), juft tuyoqlilar (20 tur), kurakoyoqlilar (13 tur), tovushqonlar (5 — 8 tur) va hasharotx rlar (5 tur) turkumlarining vakillari kiradi.Eng qimmatbaho mo’yna olish uchun tiyin, tulki, "oq tulki (peses),quyon, sassiqq zon, ko’k suvsar, latcha, sobol, norka, qunduz, bobr,sug'ur, ondarta, yenotsimon it, suvchayqar yenotlar ovlanadi va bu hayvonar mo’ynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi. MDH da mo’ynachalikdan tashqari tuyoqli sut emizuvchilarni tutish yaxshi rivojlangan.
Go’sht, teri va dorivor mahsulotlar olish uchun haryili 500 — 600 ming bosh atrofida tuyoqli sut emizuvchilar ovlanadi. Masalan, los, t ng'iz, elik, maral, shimol bug'usi va sayg'oqlar shular jumlasiga kiradi. Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Maxsus m ynachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki, nutriya va shinshillalar m yna uchun k paytiriladi.Qoramollardan zbekistonda qora —ola, qizil dasht, bushuyev, simmental, shvis, Qozog'iston oqboshi, santa—gertruda, shortgom zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va g shtli zotlari, Yaroslavl tUtli zoti, Xolmogor sutli zoti, Olatov sutli zoti va boshqa bir qancha qoramol zotlari oziq — ovqat manbai sifatida inson tomonidan keng loylaniladi. Inson hayot faoliyatida sut emizuvchilarning ayrim turlari (ol, eshak, ho’kiz, it, fil) ish hayvonlari,sport va qo’riqchi hayvonlar sifatida katta ahamiyatga ega.
Bizning mamlakatimizda zararli sut emizuvchilar qatoriga asosan kalamushlar, sichqonlar va yumronqoziqlar kiradi. Kalamushlar uy vaomborlarda iste!mol qilinadigan ozuqa mahsulotlarini yeb q yishdah tashqari, parrandachilik va ch chqachiMkfennalaridatuxum, jo’ja, tovuq va cho’chqa bolalarini qirib, xo’jaliklarga katta zarar keltiradi.Janubiy tumanlarda kalamush va uy sichqonlari yoz paytlari qishloq Xo’jalik ekinlariga katta zarar keltiradi. Oddiy dala sichqoni, jamoatchi dala sichqoni, rmon sichqoni, yumronqoziqlar, ayniqsa g'alla ekinlariga zarar yetkazadi.Bunday kemiruchilarga qarshi kurashda agrotexnik, biologik, mexanik va kimyoviy kurash usullaridan foydalaniladi. Sut emizuvchilarda uchraydigan k pgina yuqumli kasalliklar odam uchun ham xavflidir. Bunday kasalliklar tabiiy manbali kasalliklar deb ataladi va bularga lat (chuma), tulyaremiya, kana ensefahti, mavsumiy leyshmaniya va boshqalar kiradi.Sug'urlar, yumronqoziqlar, qumsichqonlar va kalamushlar eng xavfh bo’lgan lat kasalligini tarqatuvchilar hisoblanadi. KasallikniQo’zg'atuvchi bakteriyalar hayvonlardan odamga bevosita tashuvchilar orqali tadi. Tulyaremiya odamga qon s ruvchi hasharotlar (pashsha,burga, bit) va kanalar orqali o’tadi. Mikrob tashuvchisi asosan sichqonlardir. Nerv sistemasini ishdan chiqaradigan eng og'ir xavfli ensefalit kasalhgini q zg'atuvchisi viruslar hisoblanadi. Virus tashuvchisi esa kemiruvchilar va hasharotx rlardir. Virus odamga kanalar va chivinlar orqali o’tadi.