Sun’iy intellekt tushunchasi Ekspert tizimlar Cun’iy intellekt tushunchasi «Sun’iy intellekt»

Ekspert tizimlar
Ma’lumotlar omboridan kerakli satr (ustun)ni tanlash ma’lumotni saralash asosida olib boriladi. Ma’lumotlarni saralash jarayonining nazariy asoslarini mantikiy algebra amallari tashkil etadi. Mantikiy amallarni bajarish texnikasi esa allakachon yulga kuyilgan.
Mantikiy algebraning asosiy elementlarini sizga yaxshi tanish bulgan oddiy algebra tushunchalari yordamida yoritamiz.
Biror kurinishdagi algebraik tenglikni yozaylik:
c=a+3b — 7
Tenglamaning o‘ng tomonida arifmetik ifoda joylashgan. Arifmetik ifodalar arifmetik amallar (kushish, ayirish, bulish va kupaytirish) orkali boglangan uzgarmas va uzgaruvchi kattaliklardan tashkil topadi. Keltirilgan misolda operandlar — bu ikki uzgarmas kattalik (3 va 7), shuningdek a va uzgaruvchilar. a va ga anik Kiymat berib, arifmetik efoda Kiymatini xisob- lashimiz va natijani tenglikning chap tomonida yozilgan s ra kiymat kilib berishimiz mumkin.
Masalan, a =2 va b=5 bulsa, s =10 bo‘ladi. Informatika tilida „=" belgisi o‘zlashtirishni bildiradi. Ifodaning o‘ng tomonida o‘zlashtiriluvchi, chap tomonida o‘zlashtiruvchi turadi.
Endi kuyidagi tenglikni yozamiz:
s=a<
Bu tenglikning o‘ng tomonida mantiliy ifoda turibdi. Bu xolda tenglikning chap tomonida xam mantiqiy o‘zgaruvchi turgan xisoblanadi. Uning aniqlanish soxasi fakat ikkita son: 1 („rost" yoki ,,xa") va 0 („yolgon" yoki „yuk,"). a< mantiliy ifodaning natijasi yoki 1 (,da") yoki 0 („yuk,") bo‘ladi va u mantiqiy o‘zgaruvchi s tomonidan uzlashtirilishi mumkin.
Mantiliy ifodadagi operaidlar sonli, matnli, belgili ifodalar bulishi mumkin. YUkoridagi misolni kuyidagicha ifodalash mumkin:
S = muammolar = =,Oybek'
Bu yozuvdagi „=" — uzlashtirish belgisi, „= =" kombinatsiya esa, munosabat belgisi. Apostrof (') belgisi axborot tizimida belgili ma’lumotlarning aniq qiymatini bildiradi. Kompyuter ma’lumotlar omboridan navbatdagi qiymatni olib,Oybek' bilan solishtiradi. Uning qiymati «1» ga (agar ombordagi kiymat,Oybek' qiymatiga mos kelsa) yoki «0» ga (agar kiymat mos kelmasa) teng bo‘ladi.
SHartlar quyidagi munosabat belgilari orqali belgilanadi: = = (teng)
> (katta) < (kichik)
! = (teng emas)
> = (katta yoki teng)
< = (kichik yoki teng)
Mantiqiy ifoda operandlari «va» (kon’yunksiya), «yoki» (dizyunksiya) xamda «emas» (inkor) mantiliy amal belgilari bilan birlashtiriladi.
Mantikiy amallar bilan urta maktab 9- sinf «Informatika va xisoblash texnikasi asoslari» fanidan tanish bulganligingiz uchun ular xakida batafsil tuxtalmasdan, amallarning rostlik kiymatlar jadvalini berish bilan cheklanamiz.
6-jadval

Bilimlar omborini yaratishning asosini axborotlar, koidalar va dasturlar tashkil etadi. Ularning dinamikasini kuzdan kechiradigan bulsak, axborotlar — sust, xarakatsiz, koidalar — vositachi, dasturlar esa faol faoliyat kursatadi. Foydalanuvchining maksadi ular vositasida bilimlar omboridan ingi bilim olishdir.
Xozirgi kunda bilimlar omboridan amaliyotda foydalanish, tinimsiz rivojlanmokda. Mantiliy — lingvistik modellardan foydalanish, avtomatlashgan tizimlar samarasini bir suz bilan
aytganda «sakrab» uzgarishiga olib kelmokda va «intellektual interfeys»ni yaratish imkonini bermokda. «Interfeys» («inter- face») ikki suz «inter» — xalkaro va «face» — xodim, shaxs degan suzlar birikmasidan olingan bulib, universal tarjimon ma’nosini anglatadi. U mulokot vositalari, bilimlar ombori va dasturchi tushunchalarini uzida mujassamlashtiradi. Interfeys yordamida kompyuter bilan bevosita mulokot kilish imkoniyatiga ega bulinadi. Ekspert tizimlari yordamida kompyuterda mavjud bilimlardan foydalangan xolda murakkab tizimlardagi jarayonlarni anglash, tashxis kilish, echimlarni kabul kilish, turli ishlarning rejalarini, farazlarini ishlab chikish va tekshirish, shuningdek, matematik modellarni ishlatish murakkab bulgan xollarda ma’lum echimlarni va koidalarni ishlab chikish mumkin buladi.
Bilimlar omborini unda kullaniladigan interfeysga kura shartli ravishda uchga ajratish mumkin.
Birinchisi — intellektual axborotli izlash tizimlari. Bu tizim orkali ish joyidan turib bilimlar omboridan kerakli axborotni izlash va tarmok kutubxonalaridan foydalanishi mumkin. Ikkinchisi — xisoblash-mantiliy tizimlar. Ular yordamida modellarning murakkabligiga Karamasdan boshlangich ma’lumotlar asosida boshkarishning ilmiy masalalarini rejalashtirish va loyixalashtirish masalalarini xal kilish mumkin. Uchinchisi — ekspert tizimlar.
Ekspert tizimlar — xulosa chikarish koida va mexanizm- «lari yigindisiga ega bulgan bilimlar omborini uz ichiga olgan sun’iy intellekt tizimi.
Intellektual axborotli izlash tizimlari mulokotni tabiiy tilga juda yakin kurinishda olib borish imkonini beradi.
Xisoblash-mantikiy tizimlar esa dasturlarni tuplashni tashkillashtirish prinsipiga asoslangan.
Intellektual interfeysning asosiy yutuklariga bilimlar omborining keng tarkalishi, ma’lumotlarning dasturlardan ajratilishi va kompyuter bilan ishlashda mulokotning yangi tartibi xosil bulganligi kiradi.
Intellektual interfeysni boshkacha nom bilan xam atash mumkin. Masalan, foydalanuvchi interfeysi yoki foydalanuvchi muxiti (vositasi). Uning vazifasi xotiradagi axborotlar va foydalanuvchining kalay mulokotini ta’minlashdan iborat.
Foydalanuvchi interfeysini yaratishda kuyidagi boskichlar amalga oshiriladi:
1) axborotlar (ob’ektlar) bilan amallarni bajarish, fayllar bilan ishlash va jarayonlarni amalga oshiruvchi buyruklar tilini yaratish;
2) axborotlar (fayllar) va barcha tashki kurilmalarning yagona buyrukdar tizimini tashkil etish;
3) axborotlarni kiritish va chikarish dasturlarining universalligi, foydalanishning soddaligi, ixchamligini ta’minlash;
4) xotiradagi ma’lumotlarni taxlil kilish va kayta ishlash imkoniyatlarini yaratish
Xozirgi zamon jamiyatida axborotlar okimi kun sayin kupayib bormokda. Ayniksa, bozor iktisodiyoti sharoitida ba’zi turdagi axborotlarning dolzarbligi yanada oshmokda. Masalan, jaxon bozoridagi bir barrel neftning baxosi kancha yoki bir tonna oliy sifatli paxtaning narxi kancha, kabi savollarga tez va tugri ja vob topish katta axamiyatga ega buladi.
Bilim olish va bilim berish soxasida xam jiddiy uzgarishlar ruy bermokda va bu soxadagi axborotlar kupchilikda kizikish uyg‘otmokda. Xullas, biror soxada tez va qiska vakt ichida eng kerakli bilimlarni uzlashtirish, ya’ni bilimlar bozoridagi munosabatlar jiddiy uzgardi.
Bu borada pedagogik dastur vositalarini tuzish va undan dars jarayonida foydalanish bilim olish sifatini tubdan uzgartiradi. SHunday ekan, darsdagi uev materialini tushuntirishdan boshlab, uyga vazifalarni berishgacha bulgan barcha jarayonlarni avtomatlashtirish extiyoji tugiladi.
Pedagogik dastur vositalarini tuzish uchun kanday texnik uskunalardan foydalaniladi?
Pedagogik dastur vositalarini shartli ravishda uchta: uskunaviy dastur vositalari, nazorat kilish dastur vositalari va urgatishni takomillashtiruvchi dastur vositalari kabi asosiy gypuxlarga ajratish mumkin.
Ulardan xar birining mazmuniga kiskacha tuxtalib utamiz.
Uskunaviy dastur vositalari foydalanuvchining kandaydir bir yunalishdagi masalalarni echishga muljallangan dastur qobiklaridir (masalan, Power Point dasturi). Bunday dasturlar ukituvchi tomonidan ma’lumotlar omboridagi ma’lumotlarni kayta ishla- gan xolda ma’lum darslarni yaratish (savol va javoblar tuplamini ifodalash, chizma va rasmlarni nosil kilish xamda xarakatlantirish, ovozli va rangli effektlarni namoyish etish) imkonini beradi.
Nazorat qilish dastur vositalari, asosan, test dasturlaridan iborat buladi va ma’lumotlar omboridagi savollardan foydalangan xolda yoki ukituvchi tomonidan tuzilgan testlar asosida ukuvchilar bilimini nazorat kilish imkonini beradi.
O‘qitishni takomillashtiruvchi dastur vositalariga predmet ukituvchisi, psixolog, dasturchi, dizayner kabi kator mutaxassislar guruxi tomonidan ishlab chikilgan dasturlar kiradi. Ukituvchi ular asosida predmetdagi tegishli mavzular buyicha dars jarayonini olib borishi mumkin. Bunday darslarni tashkil kilish ukuvchilarda shaxsey kobiliyatlarni, ya’ni dikkat, kuzatuvchanlik, mantik„fikrlash tezligi, xulosa chikarish kobiliyati kabi kator ijobiy xususiyatlarning rivojlanishiga va dars samaradorligining oshishiga olib keladi.
Bilimlar ombori yoki pedagogik dastur vositalaridan dars yoki darsdan tashkari jarayonlarda foydalanish katta didaktik axamiyatga ega. Bunday dasturlardan foydalanishning afzallik tomonlari sifatida kuyidagilarni kursatish mumkin:
• ukuvchilarda kerakli texnikaviy kunikmalarni xosil kilish vakti siskaradi;
• bajartirishga muljallangan topshiriklar soni va topshirikni mustakil bajarish kulami ortadi;
• talabaning ishida optimallash tabiiy ravishda xosil qilinadi;
• ukitishda tabakalashtirish faollashadi;
• talaba ta’limning sub’ektiga aylanadi, chunki dastur undan faol boshkarishni talab kiladi;
• kompyuter annimatsiyasi darslarni jonli olib borish imkonini beradi;
• o’qishga nisbatan motivlar oshadi — dastur bilan muloqot o’quvchilarda darsga ishtiyoqni oshiradi;
• darsda ma’lumotlar omborining uzokdagi manbalaridan (E- mail, internet va x.k.)' ma’lumot olish va shu asosda dars mazmunini boyitish ta’minlanadi.
Pedagogik dastur vositalarining kamchiliklariga ukuvchilarda nutk madaniyati, grafik va yozish madaniyatini rivojlantirishga etarli e’tibor berilmasligi misol buladi.
O‘quv jarayonida kompyuterlardan foydalanish keng kuloch yoymokda va bu orkaga kaytmaydigan jarayon. SHunday ekan, ta’lim jarayonida pedagogik dastur vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini urganish va mavjud muammolarni tadqiq qilish lozim. Zero, zamonaviy ukitish texnologiyalarisiz ishda yukori samaraga erishib bulmaydi.
Savol va topshirqlar
1. Ekspert tizimlarning asosini nima tashkil etadi?
2. Mantiqiy ifodalar haqida gapirib bering.
3. Mantikiy amallar va ularning bajarilishi xakida malumot bering?
4. Interfeys nima? Uning kanday nomlari mavjud?
5. Intellektual axborotni izlash tizimlari haqida gapirib bering.
6 .Hisoblash-mantikiy tizimlar haqida gapirib bering.
7. Ekspert tizimlar xakida gapirib bering.
8. Foydalanuvchi interfeysi qanday bosqichlar asosida yaratiladi? Ularning mazmuni haqida gapirib bering.
9. Pedagogik dastur vositalari nima?