Sun yat-senning siyosiy irodasi

Oriental Renaissance: innovative, 

educational, natural and social sciences

 

 

VOLUME 1 | ISSUE 1 

ISSN  2181-1784

 

 

 

243 

w

www.oriens.uz

 

2021

 February 

 

 

uning  rejasiga  binoan  keskin  choralar  mamlakatdagi  vaziyatni  yigirma  yil  ichida 

o‘zgartirishi mumkinligiga ishonishini bildiradi. 

 

1884-1885  yillardagi  Fransiya-Xitoy  urushi  dolzarb  mavzu.  Manjur  hukumati 

Buyuk  Britaniyaning  rahbarligidan  kelib  chiqib,  butun  Vietnamni  Fransiya 

mustamlakasi bosib olishiga topshiradi va o‘z hududidan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib 

ketadi,  bu  esa  Xitoy  aholisining  g‘azabini  uyg‘otdi.[6]  Dastlab  Sun  YAt-sen 

mamlakatda  o‘zgarishlarni  inqilob  emas,  balki  liberal  islohotlar  yordamida  amalga 

oshirish  mumkin  degan  nuqtai  nazarga  ko‘proq  moyil  edi.  1894-1895  yillardagi 

Xitoy-YAponiya  urushi  burilish  nuqtasi  bo‘ladi.  Sun  YAt-sen  Xitoyning  birinchi 

inqilobiy partiyasi  - Xitoy  Uyg‘onish Ittifoqini tashkil etadi. 1894 yilda Gonoluluda 

qabul  qilingan  Ittifoq  deklaratsiyasi  islohotchilarning  nutqlaridan  farq  qilmadi, 

manjur hukumatiga qarshi kurash haqida hech narsa aytilmagandi, birinchi navbatda 

“tatarlarni  haydab  chiqarishni,  Xitoy  suverenitetini  tiklashni,  demokratik  hukumat 

tuzish uchun kurashishni va’da bergan”.[7] 

 

1895  yildan  1911  yilgacha  Sun  YAt-sen  boshchiligidagi  inqilobiy  tashkilotlar 

Sin monarxiyasiga qarshi o‘nta qurolli qo‘zg‘olon amalga oshirildi, oxirgisi 1911 yil 

10 oktyabrda  Uchan shahrida  Sinxay  inqilobi  boshlanib, Xitoy  Respublikasini  e’lon 

qilinadi.[8] 

 

1911  yil  10  oktabrda  Uchangda  manjur  hokimiyatiga  qarshi  muvaffaqiyatli 

qo‘zg‘olon  davomida  respublika  e’lon  qilindi  va  Xubey  provinsiyasining  inqilobiy 

hukumati  barpo  etilib,  butun  mamlakat  xalqini  manjur  monarxiyasi  boshqaruvini 

ag‘darishga  chaqiradi.  Qo‘zg‘olon  tezda  Xitoyning  janubiy  va  sharqiy 

provinsiyalariga  tarqaldi  va  dekabrgacha  Sin  sulolasining  kuchi  faqat  uchta 

provinsiyada qoladi: CHjali, Xenan va Gansu. 

 

1911  yil  dekabrda  surgundan  Xitoyga  qaytib  kelgach,  Sun  YAt-sen 

Respublikaning  birinchi  muvaqqat  prezidenti  etib  saylanadi  va  1912  yil  

1  yanvardan  rasman  ish  boshlaydi.  SHu  kuni  Nankinda  Sun  YAt-senning  Xitoy 

Respublikasining  muvaqqat  prezidenti  lavozimiga  kirishish  marosimining  tantanali 

marosimi bo‘lib o‘tadi. 

 

12  fevralda  Lun  YU  so‘nggi  Manjur  imperatori  va  yosh  Pu  Yi  butun  Sing 

sulolasi  nomidan  taxtdan  voz  kechadi.  Ammo  hokimiyatni  “liberal”  general  YUan 

SHikayga  topshiradi,  u  1912  yil  15  fevralda  Xitoy  Respublikasining  muvaqqat 

prezidenti bo‘ladi. 

 

O‘zining  qisqa  hukmronligi  davrida  Sun  YAt-sen  fuqarolarning  erkinligi  va 

mulkini  himoya  qilishga  qaratilgan  bir  qator  demokratik  qonunlar  va  buyruqlarni 

qabul  qilishga  muvaffaq  bo‘ladi.  Burjua-demokratik  konstitutsiya  qabul  qilinadi, 

sotish  va  sotib  olish,  jismoniy  jazoni  bekor  qilish  to‘g‘risidagi  barcha  eski  hujjatlar 

bekor qilindi, matbuot va yig‘ilishlar erkinligi e’lon qilinadi, san’at buyumlarini chet 

eldan  olib  kirish  taqiqlandi  va  guruchdagi  chayqovchiliklar  bostiriladi.  U  akasini 

yuqori  lavozimga  nomzodini  tasdiqlanishidan  bosh  tortadi  va  shu  bilan  uning 

prinsiplarga sodiqligini ko‘rsatadi.[9] 

---