Sultanova Gulshan Shukurillo qizi

Ta‟lim  jarayonida interfaol metodlarni qo„llashning ayrim namunalari. 

 

Interfaol  metodlar  (interaktiv  uslublar)    -o‗zaro  fikr  almashishga,  o‗zaro 

fikrlarni  to‗ldirishga,  goh  noverbal,  goho  verbal  ta‘sir  o‗tkazishga  qaratilgan 

harakatlar majmuasidir. Interfaol uslublar o‗zaro ta‘sir asosida qurilgan intellektual 

harakatlar  shunchaki  ta‘sir,  turtki  vazifasini  bajarish  bilan  cheklanib  qolmasdan, 

---

 

42 

balki  hamkorlik  subyektlarini  ijodiy  izlanishga  yo‗naltirish,  noma‘lum  holatni 

ochishga, kashf etishga ko‗mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda ifodalanishi 

mumkin. 

Ta‘lim  mazmunini  o‗zlashtirishda  talabalarning  bilim  saviyasi,  o‗zlashtirish 

darajasi,  ta‘lim  manbai,  didaktik  vazifalariga  qarab,  munosib  ravishda  quyidagi 

interfaol metodlar qo‗llaniladi: 

  - o‗qitishning ko‗rgazmali metodi; 

  - mustaqil ishlar metodi; 

  - muammoli evristik modellashtirish metodi; 

  - ilmiy tadqiqot metodlari; 

  - o‗qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi; 

  - o‗qitishning induktiv va deduktiv metodi; 

  - o‗qitishning nazorat va o‗zini o‗zi nazorat qilish metodi. 

   Metodlar quyidagi guruhchalarni o‗z ichiga oladi: 

    Birinchi  guruh  metodlari:      o‗quv  axborotlarini  eshitish  orqali  qabul  qilish 

metodlari (og‗zaki metodlar: hikoya, ma‘ruza, suhbat va boshqalar). 

    Ikkinchi  guruh  metodlari:      o‗quv  axborotlarini  ko‗rgazmali  uzatish  va  ko‗rish 

orqali  qabul  qilish  metodlari  (ko‗rgazmali  metod,  tasviriy  namoyish  qilish  va 

boshqalar).     

     Uchinchi  guruh  metodlari:      o‗quv  axborotlarini  amaliy  mehnat  harakatlari 

orqali  berish  (amaliy  metodlar,  mashqlar,  laboratoriya  ishlari,  dastur  tuzish, 

pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalar). 

     Interaktiv  metodlar  asosida  tuzilgan  dars  tizimlarida  turli  strategiyalardan 

foydalaniladi.  Bunda    talabalarga  kitoblar,  daftar,  boshqa  bekitiqcha  usullardan 

foydalanish taqiqlanmaydi, aksincha bunday usullarni qo‗llash rag‗batlantiriladi. 

    Bugungi  kunda  erkin  shaxsni  shakllantirish  muammosi    ta‘lim  muassasalarida 

o‗quv-tarbiyaviy  ishlarni  zamonaviy  pedagogik  texnologiyaga  o‗tkazishni  taqozo 

etadi.  Bu  jarayon  oson  kechmaydi,  chunki  ixtiyoriy  qurilayotgan  va  joriy 

etilayotgan  o‗qitish  tizimini  qat‘iyan  ilmiy  asoslangan  pedagogik  tizimga 

aylantirish kerak.   

---

 

43 

     

Tarbiyachi-pedagog, 

o‗qituvchi-ustoz  o‗z  faoliyatini  samarali 

kechishi, o‗zida va tarbiya obyektida muloqot madaniyatini shakllantirishida ta‘lim 

tizimiga kirib kelgan pedagogik texnologiyalarni qo‗llash kutilgan natijani beradi. 

Biz  ushbu  bo‗limda  shunday  natijaga  olib  keladigan  bir  qator  metodlarni 

keltiramiz. 

«Aqliy  hujum»  -  muammolarni  hal  qilishda  keng  qo‗llanadigan  anchagina 

mashhur  metoddir,  uning  nomini  rus  tilida  «mozgovaya  ataka»,  inglizchasiga 

«brain  storming»  deb  ataladi.  Bu  usul  katta  miqdordagi  g‗oyalarni  yig‗ish, 

o‗quvchi,  talaba  shaxsini  ayni  bir  xil  fikrlash  inersiyasidan  holi  qilish,  ijodiy 

vazifalarni  yechish  jarayonida  dastlab  paydo  bo‗lgan  fikrlarni  yengishdir.  U 

qatnashchilarni  o‗z  tasavvurlari  va  ijodlaridan  foydalanishga  undaydi  va  berilgan 

har qanday muammoga ko‗p sonli yechimlar topishda yordam beradi (bu vaziyatda 

men  nima  qilishim  kerak?  Bu  to‗siqni  qanday  bartaraf  qilishimiz  kerak?).  Aqliy 

hujum qadriyatlarni tanlash va muqobillarini aniqlashda yordam beradi. 

Metodning 

psixologik 

mohiyati 

shundaki, 

oddiy 

munozarada 

bahslashuvchilar  ko‗proq  ongli,  asosli  fikrlarni  bayon  etishga  harakat  qiladilar. 

Bunda esa bahslashuvchilarga miyaga qanday fikr qo‗yilib kelsa, uni tanqidsiz va 

asoslamay  erkin,  «tilga  nima  kelsa»,  lekin  navbatma-navbat    aytish  imkoniyati 

beriladi. Bu narsa ko‗proq muammo ancha notanish, savol murakkab yoki noaniq 

bo‗lgan  sharoitlarda  qo‗l  keladi.  YA‘ni,  bunda  «erkin  assotsiatsiyalar»ga  imkon  

beriladi va oxir oqibat guruhning o‗zi ma‘lum ratsional «mag‗izni» ajratib oladi.  

Bu  usulni  birinchi  marta  amerikalik  olim  A.Osborn  30-yillardayoq  taklif 

etgan  va  bu  usul  yordamida  yirik  loyihalarni  rejalashtirish  va  oldindan  uning 

natijalarini  bashorat  qilishda  ma‘lum  yutuqlarni  qo‗lga  kiritgan  edi.  Lekin 

keyinchalik  mutaxassislar  uni  faqat  nostandart,  o‗ziga  xos  yechimi  bo‗lgan 

vazifalarni  muhokama  qilgandagina  qo‗llash  mumkin,  degan  fikrni  bildira 

boshladilar.  Birok  to‗g‗ri  tashkil  etilgan  breyshtormingning  amaliy  afzalliklari 

ko‗p. Faqat bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: 

1.   Jumlalar juda qisqa bo‗lishi kerak, ularning asoslanishi shart emas. 

---

 

44 

2.   Har  qanday  jumla  yoki  fikr  tanqid  qilinishi  mumkin  emas,  ya‘ni  fikrlar 

tanqiddan xolidir. 

3.   Mantiqiy fikrlardan ko‗ra, fantastik yoki qo‗qqisdan, tasodifan miyada paydo 

bo‗lgan fikr muhimroq. 

4.   Fikr yoki bildirilgan qisqa mulohaza qayd etiladi. 

5.   Bildirilgan  fikr  yoki  g‗oyalar  u  yoki  bu  ishtirokchiniki,  deb  ajratilmaydi, 

ya‘ni ular -  muallifsizdir.   

6.   Fikr  yoki  yaxshi  g‗oyalarni  tanlash  alohida  «tanqidchilar»  yoki  guruhnnig 

norasmiy liderlari tomonidan amalga oshiriladi. 

1. 

 

Yuqoridagi  ta‘kidlangan  guruh  katta  bo‗lgan  sharoitda  bahs 

uyushtirishda  ham  generator,  ya‘ni  fikrlarni  birlamchi  jamlovchilarlarga 

ushbu usulda  ishlashga  imkon  berish tajribada  yaxshi natija  beradi. Chunki 

o‗tkazilgan tekshiruvlar va ko‗plab sinov mashg‗ulotlarining ko‗rsatishicha, 

aynan  shu  guruhda  breynshtorming  usulining  qo‗llanilishi  turli-tuman  va 

qarama-qarshi  fikrlarning  bayon  etilishiga  sharoit  yaratadi.  Aks  xolda 

muhim  muammolar  bo‗yicha  munozarani  boshlash  va  unda  fikrlar  rang-

barangligiga  erishish  juda  qiyin  bo‗ladi.  Bu  usul  ayniksa,  kattalar 

auditoriyasida juda yaxshi samara beradi. 

2. 

     Aqliy  hujumni  o‗tkazish  qoidalari,  foydalanish  usullari  quyidagilardan 

iborat: 

3. 

O‗ylash jarayoni hech qanday baholashlarga yo‗l qo‗yilmaydi. Agar o‗ylash 

jarayonida  g‗oyalarni  baholaydigan  bo‗lsak  qatnashchilar  e‘tiborlarini  o‗z 

fikr va g‗oyalarini himoya qilishga qaratib, ularning yangilari va yaxshilari 

ustida bosh qotirmay qo‗yadilar. Baholash qoidadan istisno qilinishi kerak. 

4. 

Hammani  o‗ta  xilma-xil  kutilmagan  g‗oyalar  doirasini  o‗ylashga  undash 

kerak.  Haqiqatdan  ham  aqliy  hujumda  kutilmagan  g‗oyalar  yuzaga  kelmas 

ekan, ayrim qatnashchilar o‗z shaxsiy fikrlarini qayta ko‗rib chiqishlari aniq 

bo‗lib qoladi. 

---

 

45 

5. 

G‗oyalar  miqdori  rag‗batlantiriladi.  Miqdor  deyarli    doimo  o‗sib,  sifatga 

aylanadi.  Tezkor  izchillikda  g‗oyalar  paydo  bo‗lganda,  odatda  baholash 

istisno qilinadi. 

6. 

Har bir kishi o‗zgalar g‗oyasiga asoslanishi va ularni o‗zgartirishi mumkin. 

Oldin  taklif  etilgan  g‗oyalarni  biriktirish  yoki  o‗zgartirish  ko‗pincha  sabab 

bo‗lganlardan ko‗ra yaxshiroq g‗oyalarni keltirib chiqaradi. 

    Samarali «Aqliy hujum» metodidan foydalanish quyidagilarni taqozo etadi: 

   -  qatnashchilar bemalol o‗tiradigan qilib joylashtiriladi; 

   -  g‗oyalarni yozish uchun doska yoki varaqlar tayyorlab qo‗yiladi; 

   -  muammo aniqlanadi; 

   -  ish qoidalari belgilanadi; 

   -  g‗oyalar hech qanaqasiga baholanmaydi; 

   -  fikrlarga to‗liq erkinlik beriladi; 

   -  miqdorga intilish; 

   -  o‗qish, qayta o‗zgartirish va boshqalar; 

   -  g‗oyalar haqida so‗rash va aytilishi bilan yozib olish; 

   -  qog‗oz varaqlari to‗lganda, ularni devorlarga osib qo‗yish; 

   -  o‗zidan qo‗shib  g‗oyalarni rag‗batlantirish; 

   -  ishni davom ettirish va o‗zgalar g‗oyasiga aralashmaslik. 

     «Aqliy  hujum»  metodining  mohiyati  ham  o‗ziga  xos  xususiyatga  ega. 

Bunda  maqsad  berilgan  qisqa  vaqt  ichida  ma‘lum  muammoning  yechimini 

topishga  qaratilgandir.  Bu  psixotexnik  o‗yin  mashg‗ulot  jarayonida  ijodiy  va 

noandoza  fikrlashni  uyg‗otadi.  Bir  necha  guruh  tashkil  etiladi  va  ular  oldiga 

muammo  qo‗yiladi.  Shaxs  o‗z  oldiga  qo‗yilgan  muammoni  yechish  uchun  turli 

g‗oyalarni  ilgari  suradi.  Yechim  variantlari  qancha  ko‗p  bo‗lsa,  tanlash  jarayoni 

shunchalik  oson  bo‗ladi.  Har  bir  ilgari  surilgan  g‗oyani  atroflicha  ko‗rib, 

kengaytiriladi va ular orasidan eng to‗g‗ri g‗oyani muammoning yechimi sifatida 

qabul qilinadi. Muammoni yechish vaqti oldindan belgilab olinadi va unga qat‘iy 

amal  qilinadi.  «Aqliy  hujum»  o‗yini  qiyin  vaziyatlardan  qutulish  chorasini  tez 

topishga, muammoni ko‗ra bilish chegaralarini kengaytirishga, fikrlash bir xilligini 

---

 

46 

yo‗qotishga  va  keng  doirada  tafakkur  yuritishga  imkon  beradi.  Bundan  tashqari 

jamoadagi  munosabatlar  o‗zgaradi,  kurashish  kayfiyatidan  ijodiy  hamkorlik 

kayfiyatiga o‗tiladi  va  guruh  yanada  jipslashadi.  Eng  asosiysi shaxsda  o‗z  fikrini 

bayon  eta  olish,  kommunikativ  qobiliyat  va  muloqot  madaniyatining 

shakllanishiga erishiladi. 

 «Tarmoqlar»  (Klaster)metodi  pedagogik  strategiya  bo‗lib,  u  o‗quvchi- 

talabalarni  bir  mavzuni  chuqur  o‗rganishlariga  yordam  beradi.  O‗quvchi-

talabalarni  mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq  fikrni erkin va ochiq ravishda 

ketma-ketlik  uzviy  bog‗langan  holda  tarmoqlashlariga  o‗rgatadi.  Bu  usul  bilan 

mavzuni  chuqur  o‗rganishdan  avval  o‗quvchi-talabalarning  fikrlash  faoliyatini 

jadallashtirish  hamda  kengaytirish  uchun  xizmat  qiladi.  Shuningdek,  o‗tilgan 

mavzuni  mustahkamlash,  umumlashtirish  hamda  o‗quvchi-talabalarni  shu  mavzu 

bo‗yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi. Bu jarayonda albatta 

tarbiyachi  shaxsining  o‗zida  ham  keng  bilim  bo‗lish  bilan  birga  tashkilotchilik, 

muloqot madaniyatining yuksak bo‗lishi talab etiladi. 

«Bumerang»  texnologiyasi  bir  mashg‗ulot  davomida  o‗quv  materialini 

chuqur  va  yaxlit  holatda  o‗rganish,  ijodiy  tushunib  yetish,  erkin  egallashga 

yo‗naltirilgan.  U  turli  mazmun  va  xarakterga  (muammoli,  munozarali,  turli 

mazmunli) ega bo‗lgan mavzularni o‗rganishga yaroqli bo‗lib, o‗z ichiga og‗zaki 

va  yozma  ish  shakllarini  qamrab  oladi.  Har  bir  mashg‗ulot  davomida  tarbiyachi, 

tarbiyalanuvchi, o‗qituvchi, o‗quvchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan 

o‗qituvchi  yoki  talaba,  iqtisodchi  yoki  tadbirkor,  rahbar  yoki  xodim    rolida 

bo‗lishi,  kerakli ballni to‗plashiga imkoniyat yaratadi. 

      «Bumerang»  texnologiyasi  tanqidiy  fikrlash,  mantiqni  shakllantirishga 

imkoniyat  yaratadi  hamda  g‗oya  va  fikrlarni  yozma  va  og‗zaki  shakllarda  bayon 

qilish ko‗nikmalarini rivojlantiradi. 

Mazkur  metod tarbiyaviy  xarakterdagi  qator  vazifalarni  amalga  oshirish imkonini 

beradi,  ya‘ni: 

- 

bo‗lajak tarbiyachilarda jamoa bilan ishlash mahorati; 

- 

muomalalik, xushfe‘llik; 

---

 

47 

- 

o‗zgalar fikriga hurmat; 

- 

rahbarlik sifatlarini shakllantirish; 

- 

ishga ijodiy yondashish; 

- 

o‗z faoliyatini samarali bo‗lishiga qiziqish; 

- 

o‗zini xolis baholash kabilar. 

    

«Veyer»  texnologiyasi  murakkab,  ko‗ptarmoqli,  mumkin  qadar  muammo 

xarakteridagi  mavzularni  o‗rganishga  qaratilgan.  Texnologiyaning  mohiyati 

shundan  iboratki,  bunda  mavzuning  turli  tarmoqlari  bo‗yicha  axborot  beriladi  va 

ularning  har  biri  alohida  muhokama  etiladi.    «Veyer»  texnologiyasi  tanqidiy, 

tahliliy, aniq va mantiqiy fikrlarni rivojlantirishga hamda o‗z g‗oyalari va fikrlarini 

yozma va og‗zaki shaklda bayon etish hamda himoya qilishga imkoniyat yaratadi. 

     Ushbu  texnologiya  mavzuni  o‗rganishning  turli  bosqichlarida  qo‗llanilishi 

mumkin: 

   - boshida o‗z bilimlarini erkin faollashtirish; 

   -  mavzuni  o‗rganish  jarayonida  uning  asoslarini  chuqur  fahmlash  va  anglab 

yetish; 

   - yakunlash bosqichida olingan bilimlarni tartibga solish. 

     Asosiy tushunchalar quyidagilar: 

Aspekt (nuqtai nazar) bilan predmet, hodisa va tushuncha   

tekshiriladi. 

Afzallik – biror narsa bilan qiyoslangandagi ustunlik, imtiyoz. 

Fazilat – ijobiy sifat. 

Nuqson – nomukammallik, qoidalarga, mezonlarga nomuvofiqlik. 

Xulosa – muayyan bir fikrga, mantiqiy qoidalar bo‗yicha dalildan natijaga kelish. 

    Ta‘limdan  tashqari  bu  texnologiya  tarbiyaviy  xarakterdagi  qator  vazifalarni 

amalga oshirish imkonini beradi: 

   -  jamoa, guruhlarda ishlash mahorati; 

   - muammolar, vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish mahorati; 

  - murosali qarorlarni topa olish mahorati; 

  - o‗zgalar fikriga hurmat; 

---

 

48 

  - xushmuomalalik; 

  - faollik; 

  - ishga ijodiy yondashish; 

  - muammoga diqqatini jamlay olish mahorati. 

    Ta‘lim  samaradorligini  oshirishda    «Blits-o‗yin»,  «Chorraha»,  «Muomala 

texnologiyasi» kabi ish o‗yinlaridan ham foydalanish mumkin.  

«Skarabey»  interaktiv  texnologiya  bo‗lib,  u  shaxsda  fikriy  bog‗liqlik,  mantiq  va 

xotiraning  rivojlanishiga  imkoniyat  yaratadi,  muammoni  hal  qilishda  o‗z  fikrini 

ochiq  va  erkin  ifodalash  mahoratini  shakllantiradi.  Mazkur  texnologiya  mustaqil 

ravishda  bilimning  sifati  va  saviyasini  xolis  baholash,  o‗rganilayotgan  mavzu 

haqidagi  tushuncha  va  tasavvurlarini  aniqlash  imkonini  beradi  hamda  turli 

g‗oyalarni ifodalash va ular orasidagi bog‗liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. 

     Mazkur  texnologiya  oson  qabul  qilinadi,  chunki  u  faoliyatning  fikrlash,  bilish 

xususiyatlari  inobatga  olingan  holda  ishlab  chiqilgan  bo‗lib,  faol  ijodiy  izlash  va 

fikriy tajriba o‗tkazish imkoniyatlariga ega. «Skarabey» texnologiyasidan alohida 

ishlarda,  kichik  guruhlarda  va  mashg‗ulotlar  o‗tish  jarayonida  qo‗llanilishi 

mumkin.  Bu  jarayonda  ham  tarbiyachi  ham  tarbiyalanuvchi,  o‗qituvchi  va 

o‗quvchida muloqot va tafakkur xususiyatari rivojlanadi. 

    Ta‘limdan  tashqari  «Skarabey»  texnologiyasi  tarbiyaviy  xarakterdagi  qator 

vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: 

   - o‗zgalar fikriga hurmat; 

   - jamoa bilan ishlash mahorati; 

   - imkoniyatni ko‗rsatish ehtiyoji; 

   - xushmuomalalik; 

   - ishga ijodiy yondashish; 

   - o‗z qobiliyati va imkoniyatlarini tekshirishga yordam beradi; 

   - «men»ligini ifodalashga imkon beradi; 

   - o‗z faoliyati natijalariga mas‘ullik va qiziqish uyg‗otadi. 

     Psixotexnik o‗yinlar  didaktik  o‗yinlarning  o‗ziga xos  xususiyatiga  ega  bo‗lgan 

turi  hisoblanadi.  Bu  o‗yinlar  o‗quv  jarayonida  kerak  bo‗luvchi  malaka,  xotira, 

---

 

49 

fikrlash,  diqqat  va  tasavvur  kabilarni  shakllantiruvchi  o‗qitish  usuli  hisoblanadi. 

Psixotexnik o‗yinlar ko‗proq o‗quvchi-talabalarni bilim, ko‗nikma va malakalarini 

rivojlantirishga xizmat qiladi.