Sug’urta bozorining mohiyati, tarkibi va turlari

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA 
MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
SIRTQI BO’LIM 
_______________________FANIDAN 
Guruh: SBI-52 
Bajardi: Shukurova G 
Toshkent 2022 

---

Sug’urta 
bozorining mohiyati
, tarkibi va turlari 
Iqtisodiyotning umumiy nazariyasida ham, sug’urta fanida ham “sug’urta bozori” va 
“sug’urta xo’jaligi” yangi tushunchalardir. 
Shunga qaramay aytish mumkinki, “sug’urta bozori” tushunchasi o’ziga nisbatan bir 
muncha umumiy hisoblangan “sug’urta xo’jaligi” tushunchasining pog’onalaridan 
biri bo’lib, sug’urta xizmatlari oldi- sotdisi bilan bog’liq. “Sug’urta xo’jaligi” 
sug’urta sohasidagi sug’urta xizmatlarini ko’rsatish, sotish va iste’mol qilish bilan 
bog’liq munosabatlar yig’indisidan iborat. Umumjahon xo’jaligi miqyosida “jahon 
sug’urta xo’jaligi” atamasini qo’llash mumkin. Ana shu ma’noda “sug’urta 
xo’jaligi” sug’urta tashkilotlarining ta’sis etilishi, tashkiliy tuzilmasi, faoliyati, 
boshqaruvi bilan bog’liq munosabatlarni, shuningdek, sug’urta tashkilotlarining 
yoki sug’urta bozorining boshqa turdagi sub’yektlarining sug’urtaga oid faoliyatini 
davlat tomonidan tartibga solish munosabatlarini, iqtisodiy munosabatlarda 
sug’urtadan foydalanish shart-sharoitlari va asoslarini ifoda etadi. Xorijiy 
adabiyotda bu borada tegishli ravishda “sug’urta iqtisodiyoti” va “jahon sug’urta 
iqtisodiyoti” tushunchalari ishlatiladi. 
Iqtisodiyot hamda zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi nuqtai nazaridan sug’urta 
bozorini xaridorlar – sug’urtalanuvchilarning sug’urta xizmatlariga bo’lgan talablari 
va sotuvchilar – sug’urta tashkilotlarining sug’urta himoyasi bo’yicha takliflari 
nisbati bilan boshqariladigan iqtisodiy makon yoki tizim sifatida tasavvur etish 
mumkin. Sug’urta himoyasiga talab ikki bosh omil bilan: xo’jalik yurituvchi 
sub’yektning va alohida fuqaroning risk-menejmentining elementi sifatidagi 
sug’urtaga nisbatan bo’lgan talabi va shuningdek, sug’urtalovchilarning sug’urta 
xizmatini sotib olish orqali o’z talabini qondirishga imkon yaratadigan sotib olish 
layoqati bilan belgilanadi. Ijtimoiy qayta ishlab chiqarishga xos bo’lgan ehtimoldagi 
xavf sifatida xatar iqtisodiy munosabatlar yuksalishi bilan sug’urta xizmatlariga 
bo’lgan talabning kuchayishiga olib keladi. Ayni vaqtda davlat ijtimoiy sug’urta va 
ta’minot tizimi orqali taqdim etiladigan sug’urta himoyasining 
qisqarishi ham 
shuningdek
, sug’urta xizmatlariga talabning oshishiga sabab bo’ladi. 

---

Sug’urta bozori – ma’lum bir pul munosabatlari sohasi bo’lib, unda savdo-sotiq 
ob’yekti sifatida sug’urta himoyasi qatnashadi hamda unga talab va taklif 
shakllanadigan maxsus ijtimoiy-iqtisodiy tarmoq hisoblanadi. Sug’urta bozori keng 
ma’noda sug’urta xizmatlarining oldi-sotdisi yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy 
munosabatlar yig’indisini aks ettiradi. Sug’urta bozorining ob’yektiv asosini 
kutilmagan tabiiy, texnogen va baxtsiz hodisalar oqibatida etkazilgan zararni 
bartaraf etish yo’li bilan ishlab chiqarish jarayonlarining uzluksizligini ta’minlash 
hisoblanadi. Qolaversa, sug’urta bozori iqtisodiyotni qo’shimcha moliyalashtirishda 
ham 
muhim o’rin tutadi. Sug’urta bozori faoliyat yuritishining asosiy sharti bo’lib 
sug’urta xizmatlariga jamiyat ehtiyojining mavjudligi va ushbu ehtiyojni qondira 
oladigan sug’urta tashkilotlarini mavjud bo’lishi hisoblanadi. Faoliyat 
ko’rsatayotgan sug’urta bozori turli tarmoq bo’limlarini biriktirgan murakkab, 
integratsiyalashgan tizimni o’zida aks ettiradi. 
Sug’urta bozori ishtirokchilari sifatida sotuvchilar, xaridorlar va vositachilar hamda 
ularning uyushmalari qatnashadilar. Sotuvchilar toifasini sug’urta va qayta sug’urta 
tashkilotlari tashkil etadi. Xaridorlar sifatida u yoki bu sotuvchi bilan sug’urta 
shartnomasini rasmiylashtiruvchi sug’urtalanuvchilar - jismoniy va yuridik shaxslar 
ishtirok etadilar. Sotuvchilar va xaridorlar o’rtasidagi vositachilar bo’lib, o’z 
harakatlari bilan sug’urta shartnomalarini tuzishga ko’maklashuvchi sug’urta 
agentlari va sug’urta brokerlari hisoblanadi. 
Sug’urta bozorida taklif etilayotgan o’ziga xos tovar - sug’urta xizmati hisoblanadi. 
Uning xarid qiymati bo’lib sug’urta qoplamasi shaklini ifodalovchi sug’urta 
himoyasini ta’minlash hisoblanadi. Sug’urta xizmatining narxi sug’urta tarifida aks 
ettiriladi. U talab va taklifga asoslangan raqobat asosida shakllanadi. 
Rivojlangan 
va 
rivojlanayotgan 
sug’urta 
bozorlarining 
muammosi 
sug’urtalanuvchilar tomonidan zarur darajada sotib olish layoqatiga ega 
bo’lmaslikda ifodalanishi mumkin. Bu muammoning hal etilishi bir jihatdan 
aholining sotib olish layoqatining o’sishiga va xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning 
moliyaviy barqarorligiga, ikkinchi jihatdan davlat tomonidan umummilliy darajada 

---

mamlakat makroiqtisodiyoti miqyosida sug’urta xizmatlarini sotib olish layoqatini 
o’stirishga qaratilgan muayyan chora-tadbirlarga bog’liq. Mutaxassislar diqqatni 
sug’urta xizmatlariga talab sub’yektiv xususiyatga ega ekanligiga qaratadilar, ya’ni 
sug’urta himoyasi bilan ta’minlanishga ongli talab ko’p jihatdan iste’molchining ana 
shunday xizmat mavjud ekanligidan, uning iste’mol sifatlaridan, samarasidan, 
bahosidan bexabarligi va shu kabi sabablarga ko’ra amalga oshmay qolishi mumkin. 
Bu holat sug’urta tashkilotlaridan “sug’urta riskini qoplashga doir yashirin talabni 
ochishga” qaratilgan marketing tadbirlarini o’tkazishni taqozo qiladi. 
Sug’urta xizmatlarining taklif etilishi etarli darajada ixtisoslashgan 
va moliyaviy 
barqaror
, ehtimoldagi sug’urtalanuvchilarning talablarini qondirishga layoqatli 
sug’urta tashkilotlarining mavjud bo’lishi orqali ta’minlanadi. Investorlarning 
sug’urta tashkilotiga qiziqishi, sug’urta tariflarini hisoblab chiqish 
uchun zarur statistik va axborot bazasining mavjudligi, moliya bozorining sug’urta 
tashkilotlarining 
investitsiyalarining 
qaytarilishini 
va 
daromadliligini 
kafolatlaydigan darajada samarali faoliyat ko’rsatishi, shuningdek, sug’urta 
tashkilotlarida malakali menejerlarning va sug’urta xizmati anderraytingi bo’yicha 
mutaxassislarning mavjudligi sug’urta bozorini shakllantirishning muhim omili 
bo’lib hisoblanadi. 
Sug’urta xizmatlari bozori faoliyat turiga qarab umumiy sug’urta xizmatlari bozori 
va hayotni sug’urta qilish bozoriga bo’linadi. O‘zbekiston Respublikasida sug’urta 
xizmatlari bozori 2002 yilning oxirlariga qadar universal tusga ega bo’lgan, ya’ni 
sug’urta tashkilotlari bir paytning o’zida ham umumiy, ham hayotni sug’urtalash 
turlarini amalga oshirib kelgan. 2002 yilning 27 noyabrida qabul qilingan Vazirlar 
Mahkamasining “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari 
to’g’risida”gi 413-son qaroriga asosan “Sug’urta faoliyati klassifikatori” 
tasdiqlandi. Unga muvofiq sug’urta tashkilotlarining faoliyati ikkiga ajratildi: 
umumiy sug’urta va hayotni sug’urta qilish sohasi.
Umumiy sug’urta xizmatlari 
hayot sug’urtasidan tashqari barcha sug’urta xizm
at turlarini qamrab oladi. 
Hozirgi kunda umumiy sug’urta xizmatlari bozorida faoliyat ko’rsatayotgan 
sug’urta tashkilotlari “Sug’urta faoliyati klassifikatori”ning umumiy sug’urta 

---

tarmog’iga oid barcha sug’urta klasslari doirasida sug’urta xizmatlarini 
ko’
rsatayapti. 
Umumiy sug’urta xizmatlari bozorini tavsiflovchi asosiy 
xususiyatlar quyidagilardan iborat: 
•
sug’urta polisi amal qilish muddatining bir yildan oshmasligi. Shunday 
sug’urta xizmat turlari borki, uularning muddati hatto bir soatni 
tashkil etad
i. Masalan, havo yo’llari orqali yo’lovchilarni tashishda 
qo’llaniladigan tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy 
sug’urtalashda polisning amal qilish muddati uchish va qo’nish 
masofasidan kelib chiqqan holda bir soatga teng bo’lish mumkin.
•
inves
titsiyaga yo’naltirilgan mablag’larning qisqa muddatli 
ob’ektlarga
joylashtirilishi. 
2019 yilning 1 yanvar holatiga O‘zbekiston sug’urta bozorida jami 30 ta 
sug’urta tashkiloti faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib, uning 24
tasi yoki 80,0 
foizi umumiy sug’urta
xizmatlari bozoriga tegishlidir. Umumiy sug’urta 
xizmatlari bozorida faoliyat ko’rsatayotgan eng yirik sug’urta tashkilotlari 
jumlasiga “O‘zbekinvest” eksport
-
import milliy sug’urta kompaniyasi, 
“O‘zagrosug’urta” va “Kafolat sug’urta kompaniyasi” aktsiyad
orlik 
jamiyatlarini kiritish mumkin.
Dunyoning taraqqiy etgan davlatlarida hayotni sug’urta qilish bozori umumiy 
sug’urta xizmati bozoriga qaraganda yuksak darajada rivojlangan. Masalan, 
AQSh, Yaponiya va Yevropaning ba’zi davlatlarida sug’urtalovchilar 
tomonidan to’plangan jami sug’urta muko
fotlari tarkibida hayotni 
sug’urtalash bo’yicha yig’ib olingan sug’urta mukofotlari katta salmoqqa
ega. 

---

O‘zbekistonda hayotni sug’urta qilish bozori shakllanish jarayonini boshidan 
kechirmoqda. 2002 yil 5 aprelda “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi Qonunnin
g 
qabul 
qilinishi 
munosabati 
bilan 
hayotni 
sug’urta
qilish 
sug’urta
faoliyatining, binobarin 
sug’urta
bozorining alohida tarmog’iga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi “Sug’urta xizmatlari bozorini yanada 
rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 413
-son qarori bilan tasdiqlangan 
“Sug’urta faoliyati klassifikatori”ga muvofiq hayotni sug’urta qilish tarmog’i 4 
ta klassdan iborat. Ushbu klasslar to’g’risida oldingi mavzularda to’xtalib 
o’tilgan.
2003 yil dekabrda “O‘zbekinvest” eksport
-
import milliy sug’urta 
kompaniyasi muassisligida hayotni sug’urtalashga ix
tisoslashgan dastlabki 
sug’urta kompaniyasi –
“O‘zbekinvest Hayot” shu’ba sug’urta tashkiloti 
tashkil etildi. Mazkur shu’ba sug’urta tashkiloti O‘zbekiston Respublikasining 
yuridik va jismoniy shaxslariga hayot va sog’likni sug’urta qilish maqsadida 
tashki
l etilgan bo’lib, uning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
o
hayotni sug’urtalash tarmog’ining barcha klasslari va umumiy 
sug’urta tarmog’ining I va II klasslari bo’yicha sug’urta 
xizmatlarini ko’rsatish;
o
tegishli sug’urta mahsulotlarini taqdim etish orqali O‘zbekiston 
Respublikasi aholisi keng qatlamini ijtimoiy himoyalash 
vositalarini rivojlantirish; 

---

o
hayotni va sog’likni sug’urtalashning xalqaro standartlari 
amaliyotini joriy etish; 
o
xorijiy, xalqaro, milliy sug’urta tashkilotlari bilan hamkorli
kni 
rivojlantirish; 
Hozirgi kunda “O‘zbekinvest Hayot” sug’urta tashkiloti respublikamizning 
barcha mintaqalarida o’z filiallariga ega va ular tomonidan quyidagi sug’urta 
xizmatlari ko’rsatiladi:
▪
bonus to’lovli hayot sug’urtasi. Mazkur sug’urta turinin
g 
amal qilish muddati 13 oydan 20 yilgacha bo’lgan 
muddatni tashkil etadi. Sug’urta summasi sug’urta 
qildiruvchi tomonidan aniqlanadi va shundan kelib 
chiqqan holda sug’urta mukofoti hisoblanadi. Sug’urta 
mukofotining miqdori sug’urtalangan
 
shaxsning yoshi
, 
sug’urta muddati va badallarni to’lash tartibi bilan bog’liq. 
Sug’urta mukofotlari sug’urta qildiruvchi shaxs uchun 
qulay usulda: bir marotaba, har yili, yarim yilda bir marta 
yoki har ch
orak yoxud har oyda to’lab borilishi mumkin. 
Sug’urta summasini to’lash quyidagi holatlarda amalga 
oshiriladi: 
•
shartnoma amal qilishining oxirgi muddatigacha yashash (bunda 
sug’urta summasi ilgari to’langan barcha sug’urta mukofotlari 
yig’indisi va kompaniya tomonidan to’lanadigan bonusga
teng); 

---

•
sug’urtalangan shaxs vafot etgan taqdirda (bunday holatda sug’urta 
summasi sug’urtalangan shaxsning qachon vafot etganidan va 
qancha sug’urta mukofoti to’laganidan qatiy nazar sug’urtalangan 
shaxs tomonidan qanc
ha sug’urta mukofoti to’lanishi kerak bo’lgan 
summaga teng 
bo’ladi).
Bu sug’urta mahsulotini sotib olish uchun sug’urta qildirmoqchi bo’lgan 
shaxsning yoshi 18-
60 yosh oralig’ida bo’lishi lozim.
o
ta’lim olish uchun hayotni uzoq muddatli sug’urta qilish.
Bunda 
ota-
onalarning farzandlarini ta’lim muassasalarida o’qishi bilan 
bog’liq xarajatlarini sug’urta yo’li bilan qoplash nazarda tutiladi. 
Sug’urta shartnomasining muddati 13 oydan 20 yilgacha 
bo’lgan muddatni tashkil etadi. Mazkur sug’urta turi bo’yicha
sug’urta summalarini to’lash quyidagi holatlarda amalga 
oshiriladi: 
•
farzandning oliy ta’lim muassasasi, kasb
-hunar kolleji, akademik litsey 
yoki maktabga o’qishga kirishi;
•
farzandning sug’urta polisida ko’rsatilgan yoshga kirishi (agar bola 
qayd etilg
an muddatda o’qishga kira olmagan
taqdirda). 
Sug’urta qildiruvchiga to’lanadigan sug’urta summasi miqdori ilgari 
to’langan barcha sug’urta mukofotlari yig’indisi va sug’urta tashkiloti 
tomonidan taqdim etiladigan bonusga teng. 

---

o
nikohga hayotni uzoq muddatli sug’urta qilish. Mazkur sug’urta 
mahsuloti farzandning nikohga kirish munosabati bilan uning 
ota- 
onasi sarflaydigan xarajatlarni moliyaviy ta’minlash 
masalasini hal etishga ko’mak beradi. Sug’urta shartnomasining 
butun amal q
ilish davomida ishonchli sug’urta himoyasi 
ta’minlanadi. Hatto, oila boquvchisini yo’qotgan taqdirda ham 
nikoh arafasida farzand sug’urta polisida belgilangan summani 
oladi. Bu sug’urta turida ham sug’urta polisining amal qilish 
muddati 13 oydan 20 yilgach
a bo’lgan muddatni tashkil etadi. 
Sug’urtalangan shaxsga sug’urta summasi farzand nikohga 
kirganda yoki u sug’urta polisida ko’rsatilgan yoshga etganda 
to’lanadi. Sug’urta summasining miqdori sug’urta qildiruvchi 
tomonidan ilgari to’langan barcha sug’urta 
mukofotlari 
miqdoriga va sug’urtalovchi tomonidan taqdim etiladigan 
bonusga teng. 
Hayotni sug’urta qilish bozorida yuqorida ko’rsatilgan sug’urta xizmat turlari 
bilan bir qatorda hayot sug’urtasi ham amalga oshiriladi. Shuni alohida 
ta’kidlash lozimki, hayotni sug’urtalash bozorini yanada rivojlantirish 
maqsadida quyidagi soliq imtiyozlari berilgan: 
o
yuridik shaxslarning uzoq muddatli hayot sug’urtasi bo’yicha 
sug’urta mukofotlarini to’lash bilan bog’liq xarajatlari boshqa 
xarajatlar tarkibiga kiritiladi 
va foyda solig’ini hisoblashda 
hisobga olinmaydi; 
o
yuridik shaxslarning uzoq muddatli hayot sug’urtasi bo’yicha 

---

sug’urta mukofotlarini to’lashga yo’naltirilgan xarajatlari 
jismoniy shaxslarning daromadi sifatida qaralmaydi; 
o
jismoniy shaxslarning ish haqi va boshqa daromadlaridan uzoq 
muddatli hayot sug’urtasi bo’yicha to’lagan sug’urta mukofotlari 
daromad solig’iga tortilmaydi.