Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar

Taraflarning fikrini inobatga olgan holda, o‘z nuqtai-nazaringizni bayon eting va asoslang..

Savollar

1.Huquqni muhofaza qiluvchi organlar nima ?

2.Huquqni muhofaza qilish foaliyati nima ?

3.NNT nima ?

Javoblar

Adabiyotlarda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyati hamda ularni tavsiflovchi belgilar to`g`risida yagona fikr yo`q. Ayrim mualliflar"Huquqni muhofaza qiluvchi organlar" tushunchasiga keng va har tomonlama yondashganlar, ularning fikricha huquqni muhofaza qilish kiritish mumkin, sud, prokuratura, advokatura va notariat to`g`risida gapirmasa ham bo`ladi, chunki yuqorida sanab o`tilgan organlarning barchasi huquqni muhofaza qilish va qo`riqlashda o`rniga ega. Davlat organlari turli xil masalalarni hal qiladilar, ya'ni iqtisodiyot faoliyatini ta'minlash, tashqi siyosatni amalga oshirish, ilm-fan rivojiga organlariga barcha vazirliklar, davlat qo`mitalari va boshqa ijro organlarini sharoit yaratib berish, ta'lim, fan, madaniyat, mudofaa qobiliyatini ta'minlash v.b. Ular bir davlat organi o`z vazifalari va funksiyalarini amalga oshirish bilan bir qatorda qonuniylikni ta'minlash, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, davlat va nodavlat tashkilotlari, mehnat kollektivlarini huquq va qonuniy manfaatlarini qo`riqlash, huquqbuzarlik va jinoyatchilikka qarshi kurashish kabi bir qator huquqni himoya qilish sohasidagi faoliyatni ham amalga oshiradilar. Davlat va jamiyatdagi institutlarning huquqni muhofaza qilish yo`nalishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o`z o`rnini topgan. Xususan, "O`zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko`ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.¹

Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi," deyilgan. Ushbu masala O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qator moddalarda o`z aksini topgan. Shu bilan fuqarolar o`zlarining huquq va erkinliklarini qonuniy yo`llar bilan ta'minlashni talab qilishga haqlidirlar. Shuni ta'kidlash kerakki, ko`pgina davlat organlarining faoliyat doirasi inson huquq va erkinliklarini ta'minlash, jinoyatchilik va boshqa huquqbuzarliklarning oldini olish, qonuniylikni ta'minlash masalalarini hal qilish bilan chegaralanib qolmaydi. Birinchi navbatda ular xo`jalik, fan, madaniyat, mudofaa qobiliyati, tashqi siyosat va boshqa sohalar bilan shug`ullanishga harakat qiladi. Qonuniylikni ta'minlash va tartibni saqlash funksiyalarini ular o`zlarining asosiy faoliyatlari bilan birgalikda amalga oshirishi kerak.

Yuridik adabiyotlarda huquqni muhofaza qilish faoliyatiga tor, o`ziga xos qarash mavjud bo’ladi. V.M. Semyonov huquqni muhofaza qilish organlarini mana bunday ta'riflagan: ...huquqni muhofaza qilish organlari - bu davlat organlari va jamoat tashkilotlari bo`lib, ular o`z faoliyatini qonun hamda demokratik prinsiplarga asoslangan holda amalga oshiradilar, qonuniylik va huquqiy tartibotni ta'minlaydilar, fuqarolar, mehnat jamoalari, jamiyat va davlatning huquq va erkinliklarini himoya qiladilar, huquqbuzarlikning oldini olish va qonun hamda huquqiy tartibotni buzgan shaxslarga davlatning majburlov yoki jamiyatning ta'sir choralarini qo`llaydilar.

Ushbu tushuncha o`zining mohiyatiga ko`ra barcha davlat organlariga mos tushadi, chunki sanab o`tilgan funksiyalar ularning barchasiga xos. Ushbu tushunchaning asosini qonuniylik va huquqiy tartibot tashkil qiladi. 1992-yil qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qonuniylik va huquqiy tartibot iboralari ko`p ishlatilgan, "Qonuniylik va huquqiy tartibotni, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga jamoat tashkilotlari va fuqarolar yordam ko`rsatishlari mumkin" deyilgan².Qonuniylik va huquqiy tartibot O`zR Konstitutsiyasining 24-42, 43-54 vaboshqa moddalarda ham ko`rsatilgan va kafolatlangan bir qator mualliflarning qarashlari, fikrlarini keltirib o`tish maqsadga muvofiq bo`ladi.

Huquqni muhofaza qilish faoliyati yuzasidan qidiruvlar olib borgan. Shuni ta'kidlash joizki, ushbu masalaga yondashuvlar hamda qarashlar turlichadir. Masalan, A.P. Rijakovning fikricha, huquqni muhofaza qiluvchi organlar bo`lib, qonunga muvofiq jismoniy (yuridik) shaxslarning hamda davlatning huquq hamda qonuniy manfaatlarini muhofaza qiluvchi hamda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta'minlovchi muassasa, mansabdor shaxs yoki boshqa shaxslar (masalan, sudya, tergovchi, yuridik yordam ko`rsatuvchi fuqaro) hisoblanadi.

Umuman olganda ushbu tushuncha yetarli darajada to`liq bo`lmay, unda faqatgina huquqni muhofaza qilish faoliyatining ayrim elementlari to`g`risida gap boradi.

V.N. Galuzoning fikricha: "O`lar bir huquqni muhofaza qiluvchi organ o`z ichiga alohida elementlarni olgan murakkab tashkiliy tizimda aks ettiradi. Ushbu tizim zamirida, odatda, Rossiya Federatsiyasining federativ tuzumi, uning ma'muriy hududiy bo`linishi hamda harbiy-ma'muriy bo`linishi yotadi".

Huquqiy tartibot organlari tushunchasi bilan huquqni muhofaza qilish organlari tushunchasi bir-biriga yaqin bo’ladi. Ushbu tushunchalar o`xshash bo`lgani bilan ular aynan bir tushuncha degan fikr uyg`otmasligi lozim. Chunki har qanday huquqiy tartibot organi huquqni muhofaza qilish organi bo’lmaydi. Aytib o`tish joizki, huquqni muhofaza qilish organlari qatoriga huquqiy tartibot organlaridan bir qismini kiritib bo`lmaydi. U yoki bu davlat organini huquqni muhofaza qilish organlari safiga qo`shishda amal qiladigan talablarni anglashda "huquqni muhofaza qilish faoliyati" deb nom olgan faoliyatning xususiyatlarini aniqlash lozim. Ushbu tushuncha nisbatan yosh tushuncha hisoblanib, hozirgi huquqshunoslikka 50 yillar oxiri - 60-yillar boshlarida kirib kelganligi sababli boshqa atama va tushunchalarga qaraganda "murg`ak" deyish o`rinli bo`ladi. Uning atrofida faol tortishuvlar kechmoqda, har-xil fikrlar bildirilmoqda. Ammo hozirgi amaldagi qonunchiligimizda bu haqda aniq ko`rsatmalar yo`q.

Davlat faoliyatini ko`rib chiqayotgan mavjud doktrinalar bor. xususiyatlarga ega Ulardan biri shunda ko`rinadiki, bunday faoliyat har qanday usul bilan amalga oshmaydi, balki faqat huquqiy ta'sir chorasi qo`llangandagina namoyon bo`ladi. Unga qonun bilan yo`l qo`yilgan davlatning majburlov hamda jazolash usullarini kiritishimiz mumkin. Masalan, jinoyat sodir etilgan taqdirda, unga nisbatan jinoyat qonunchiligida nazarda tutilgan jazo yoki qonunda belgilangan boshqa huquqiy ta'sir chorasi qo`llaniladi; jinoiy javobgarlik keltirib chiqarmagan holda moddiy zarar yetkazilganda, zararni qoplash majburiyati yuklanadi; agar shartnomadan kelib chiqadigan majburiyatlar bajarilmagan bo`lsa, aytaylik biron-bir xizmat yoki mahsulot tayyorlash lozim darajada bajarilmasa, u holda moddiy sanksiya qo`llaniladi; shaxs avtotransport vositasini mast holda boshqargan taqdirda, unga nisbatan jarima qo`llanishi yoki haydovchilik guvohnomasidan mahrum qilinishi va h.k. Huquqiy ta'sir choralarning huquqqa xilof harakatlarni ogohlantirish, ularni profilaktika qilish turlariga katta ahamiyat berilgan.

Huquqni muhofaza qilish faoliyatining ikkinchi ahamiyatli belgisi huquqiy ta'sir choralarini qo`llashda qonun yoki boshqa huquqiy me'yorlarda ko`rsatilgan shartlarga to`la mos kelishi kerak. Faqat ulargina huquqiy ta'sir choralarini qo`llashga asos bo`la oladilar .Uchinchidan, huquqni muhofaza qilish faoliyatiga xos belgilardan biri shundaki, u faqat qonunda belgilangan ma'lum tartibga amal qilgan holda amalga oshiriladi. Misol uchun jinoiy jazoni belgilaydigan yoki undan ozod qiladigan yoxud sudlanuvchini oqlaydigan sud hukmi faqat protsessual normalarda belgilangan tartibda sud muhokamasida ish holatlari to`la, har tomonlama xolisona muhokama qilingandan keyingina chiqariladi. Bunday muhokama maslahatxonada maslahatlashuv sir saqlangan hamda boshqa tartib-qoidalarga rioya qilgan holda o`tkaziladi.

Qonunda boshqa huquqbuzarliklarni hal qilishning o`z tartib-qoidalari belgilangan. Mulkiy, meros, ishdan bo`shatilganlik to`g`risidagi va boshqa nizolarni ham hal qilishning o`ziga xos tegishli tartib-qoidalari mavjud. Xulosa qilib aytganda u yoki bu huquqiy chorani qo`llash yoki qo`llamaslikka qaror qilish uchun qonunda majburiy ravishda amal qilish kerak bo`lgan aniq qoidalar o`rnatilgan. Ularni buzganlik qarorni noqonuniy va haqiqiy emas deb topish uchun asos bo`ladi.

Huquqni muhofaza qilish faoliyatining oxirgi belgisi shuki, faoliyatni amalga oshirish, avvalo, maxsus vakolatlarga ega bo`lgan davlat organlariga yuklatiladi va ular o`z navbatida tegishli ravishda tayyorlangan xodimlar - aksariyat holda yuristlar va boshqa sohalarni egallagan mutaxassislarga ega bo`ladilar. Ularning ixtiyoriga moddiy hamda texnik vositalar beriladi. Bunday davlat organlarini tashkil etish va ularning faoliyati alohida qonunda belgilanadi va shu bilan bir qatorda muhim masalalarni hal etishning protsessual tartibi ham bor. Bularning barchasi huquqni muhofaza qilish organlariga tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun huquqiy ta'sir choralarini qo`llashga qaror qilishida tezkorlik, asoslilik, qonuniylik va adolatni ta'minlash uchun zarur.

Yuqorida aytilganlarni e'tiborga olib huquqni muhofaza qilish deb hisoblanayotgan faoliyat tushunchasini aniqlash mumkin. Keltirilgan belgilar va ularga berilgan qisqacha sharhlardan ko`rinib turibdiki, huquqni muhofaza qilish faoliyatiga shunday davlat faoliyatini kiritish mumkinki, unda maxsus vakolatga ega bo`lgan davlat organlari qonunga hamda belgilangan tartibga qat'iy rioya qilgan holda huquqni muhofaza qilish maqsadida huquqiy ta'sir chorasini qo`llaydilar.

Bu tushunchada asosan huquqni muhofaza qiluvchi davlat faoliyati haqida gap boradi. Biroq bunday faoliyat faqatgina huquqni muhofaza qiluvchi organlar emas, balki barcha davlat organlari tomonidan u yoki bu darajada amalga oshriladi.

Yuqorida keltirilgan barcha tushuncha va ta'riflarni tahlil qilib, huquqni muhofaza qilish faoliyati — bu davlat va uning nomidan maxsus vakolatli organlarning qonun bilan belgilangan tartibda huquqiy ta'sir chorasini qo`llash orqali qonuniylikni, huquqiy tartibotni ta'minlash, jamiyat, davlat va boshqa fuqarolik birlashma-larining huquq va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish, fuqarolarni huquq va erkinliklarini himoya qilish, jinoyatchilik va boshqa huquqbuzarliklarga qarshi kurashish sohasidagi faoliyatdir deyish, mumkin.

Huquqni muhofaza qilish faoliyatining belgilariga quyidagilar kiradi:

1. Huquqni muhofaza qilish faoliyati maxsus vakolatga ega bo`lgan, faoliyati, tuzilishi, tarkibi qonun bilan qat'iy tartibda belgilangan davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.

2. Huquqni muhoafaza qilish faoliyati fuqarolar, jamiyat va davlatni jinoyatchilik yoki boshqa tahdidlardan himoya qilishga yo`naltirilgan.

3. Huquqni muhofaza qilish faoliyati qonun bilan belgilangan qat'iy tartibda amalga oshiriladi. Vakolatli organ u yoki bu ta'sir ta'sir chorasini qo`llash yoki qo`llamaslikdan oldin o`sha holat bo`yicha qonun bilan belgilangan qoidalarga rioya qilishga majbur.

4. Huquqni muhofaza qilish faoliyati faqat davlatning majburlov yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasini qo`llash orqali amalga oshiriladi.

5. Huquqiy ta'sir chorasi qat'iy tartibda qonun asosida bo`lishi lozim.³

Nodavlat notijorat tashkiloti — jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni o‘z qatnashchilari o‘rtasida taqsimlamaydigan o‘zini o‘zi boshqarish tashkiloti hisoblanadi.

Nodavlat notijorat tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, boshqa demokratik qadriyatlarni himoya qilishda, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy maqsadlarga erishish, ma’naviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish, xayriya faoliyatini amalga oshirish uchun va boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarda tuziladi.

Xulosa qilib aytganda talaba imamovning fikri noto’g’ri deb hisoblayman chunki “Huuqni muhofaza qiluvchi organlar” o’rniga “Huquqni muhofaza qilish tizimi”ni qo’llash xato deb hisoblayman chunki organ tarkibi chegaralangan tizim tarkibi esa kengroq tushincha.