butunlik” terminini ma’qul ko‘radilar. 0 ‘zbek matnidagi ana shunday
birliklami
monografik
tarzda
tadqiq
etgan
MAbdupattoyev
“supersintaktik butunliklar” terminini qo‘llashni maqsadga muvofiq
deb hisoblaydi.
M.Abdupattoyev nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tilidagi
matnda supersintaktik butunliklaming mohiyati, sintagmatik va
semantik-uslubiy xususiyatlarini ilmiy asosli ravishda ko‘rsatib
24
bergan. Shuni ham aytish kerakki, tadqiqotchi supersintaktik
butunliklaming matn tarkibidagi chegaralarini beigilash, ulami ajratish
tamoyillarini (semantik, grammatik va kompozotsion-stilistik) ishlab
chiqqan. Shu asosda matndagi bir kichik mavzuning tugallanib, yangi
bir mavzuga o‘tilishi supersintaktik butunlikni tashkil etuvchi nisbiy
mustaqil gaplar orasida mustahkain semantik-grammatik aloqa
mavjudligini, ayni shu aloqa supersintaktik butunlikning semantik-
struktural yaxlitligini ta’minlashini juda to‘g’ri ta’kidlagan.
Supersintaktik butunlikning shaklianishida gaplar ishtirok etadi,
buni
hech kim inkor etmaydi. Lekin ikki yoki undan ortiq gapning
O‘zaro birikib, muayyan bir butunlikni shakllantirishi shunchaki bir
oddiy jarayon emas, balki benihoya murakkab va serqatlam hodisadir.
Ana
shunday gaplar yig’indisini yaxlitlashtiradigan bir qator omillar
mavjud. Ayni shu masala borasida fikr yuritgan tadqiqotchilaming
aksariyati
(I.R.Galperin,
O.I.Moskalskaya,
Z.Ya.Turayeva,
iI.M.Loseva, A.Mamajonov, M.To‘xsanov, M.Abdupattoyev va
boshqalar) yagona kichik mavzuning umumiyligi va o‘zaro uyg’unligi,
pfcmantik-grammatik hamda kommunikativ yaxlitlik kabi jihatlami ana
ihunday omillar sifatida qayd etadi lar. Masalan, quyidagi parchada
Iba^cur omillaming barchasi mavjud, shuning uchun ham uni alohida
^•npersintaksik butunlik deyish mumkin: Kishi ortiqcha qo'rqqanda
f Qangib a ’zosi harakatsiz va o g ’riq holga tushadurkim, albatta, buni
biz qattiq qo 'rqqandan deb bilamiz. Darhaqiqat, bizning qarshimizga
vyo 'Ibars ehiqsa, biz qattiq qo 'rqamiz, chunki bizni о ‘lim kutadir, inson
Uchun dunyoda о ‘limdan qo ‘rqinch narsa yo'q. Binoan alayhi biz
bundagi qo'rquvni tabiiy hisoblaymiz. Ammo qizig’i shundakim, bizni
'Vlunyo baxti kutganda, bizga saodat bashorati berilganda nega biz
О‘lim kutgandagi holga tushamiz va uzviy tashkilotimiz birinchidagi
holatni kechiradir (A.Qodiriy, “0 ‘tkan kunlar”).
Ayrim tilshunoslar matnda supersintaktik butunliklar tarkibiga
kirmaydigan yakka gaplar ham mavjudligini aytadilar va ulami
“erkin” gaplar sifatida baholaydilar, shu asosda erkin gaplami
HRlpersintaktik butunliklar qatorida matn birliklari deb hisoblaydilar.
•
A.Mamajonov va M.Abdupattoyevlar ham bu fikmi qo‘llab-
quwatlab, o‘zbek tili matnidagi ana shunday erkin gaplami tahlil
• qiladilar, Said Ahmadning “Ufq” romanidan olingan shunday misolni
beradilar:
25
Dala toshni kuydirgan saraton haroratini bag ’riga yashirgan о ‘sha
mash um tutzor, azamat yigitning pahlavon ко ‘ksiga bosh qo ‘ygan
qoq tushpallasi...
U damlar Dildorga katta baxt, tush kabi shirin hayot va’da
qilgandi.
Aldangan qiz hamon tush pallasi o'zini unutgan daqiqalarning
dardini tortardi,
Ayol kishiga vafo degan narsa qanchalar qimmatga tushushini
ко ‘plar hali bilmaydi.
Dildor hech kimni qoralay olmasdi. Faqat birgina o ‘zim
Do'stlaringiz bilan baham: |