Strukturaviy tilshunoslik

Hududiylik tilning ma’lum hudud bilan bog’liqligini ifoda etadi. Hududiylik millat, elatga xos urf-odat, an’analar, tarixiy-etnik birlik va yagona davlat tizimining shakllanganligi bilan bog’liq. Millatning, hududning, tarixiy-etnik asos va taraqqiyotning boshqa-boshqaligi tillar o’rtasidagi farqlar uchun asos bo’ladi. Millat va etnik asosning bir xil bo’lishi hududning farq qilishidan qat’i nazar, aloqa-munosabat vositasining bir xil bo’lishini ta’minlaydi. Masalan, o’zbek va tojik tillarida har bir tilning o’ziga xosligi ko’zga tashlanadi. Bir xil etnik asosga ega bo’lgan o’zbek va qirg’iz tillari o’rtasida fonetik, leksik, grammatik farqlar bor. Adabiy til va shevalar o’rtasida ham tilning ichki tuzilishi bilan bog’liq farqlar kuzatiladi.

Ijtimoiy tabiati va o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tillarni quyidagicha guruhlash mumkin.

Me’yorlashtirilgan tillar adabiy til me’yoriga ega bo’lgan tillardir. Bunday tillarga adabiy shakliga ega bo’lgan barcha tillar kiradi. Adabiy til tarixiy taraqqiyot jarayonida takomillashib, o’zgarib boradi.

Qadimiy tillar tillarning dastlabki taraqqiyoti davrida shakllangan, takomiliga yetgan, eng qadimiy madaniy-ma’naviy yodgorliklar yaratilgan tillardir. Bu tillar keyingi davrlarda shakllangan bir qator tillar uchun asos bo’lib xizmat qilgan. Qadimiy tillar kishilik jamiyatining umumiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyat kasb etgan. Ma’lum davrda aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjud bo’lib, keyingi davrlarda iste’moldan chiqa borgan. Natijada o’lik tilga aylangan. Lotin tili qadimiy tilning yaqqol namunasidir.

Mahalliy tillar kam sonli aholiga xizmat qiladigan tillardir. Mahalliy tillar o’z yozuviga ega emas. Bunday tillar faqat og’zaki shaklda mavjud bo’lib, aholining kundalik aloqa-munosabat ehtiyoji uchun xizmat qiladi.

Kreol tillar Yevropa mustamlakachilarining afrikaliklar, Sharq mamlakatlari xalqlari va Amerika hindulari bilan muloqoti natijasida mahalliy aholi tillariga Yevropa tillari (fransuz, ingliz, portugal) xususiyatlarining singishidan hosil bo’lgan tillardir. Masalan, Amerikadagi Gaiti oroli mahalliy aholisi tilining fransuz tili bilan aralashuvi natijasida giti-kreol, Lotin Amerikasidagi mahalliy aholi tili bilan ispan tilining aralashuvidan ispan-nauatal kreol tili hosil bo’lgan. Kreol tillarning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ularda birdan ortiq tilning o’ziga xos xususiyatlari yaxlit holda namoyon bo’ladi.

Pijin tillar ham Yevropa tillari bilan mahalliy tillarning aralashuvidan yuzaga keladi. Lekin pijin tillarida so’zlashadigan jamiyat yo’q (kreol til jamiyat uchun aloqa-munosabat vositasi sifatida xizmat qiladi). Pijin tillardan port shaharlarida ikkinchi til sifatida foydalaniladi.

Sun’iy tillar maxsus yaratilgan xalqaro tillardir. Polyak olimi L. Zamengof tomonidan yaratilgan esperanto tili sun’iy til hisoblanadi. Bu tilning lug’aviy asosi Yevropa tillaridan olingan, grammatikasi agglyutinativ xarakterda, grafikasi lotin yozuvi asosida. Bu tilda mashhur asarlar tarjima qilingan. Radio eshittirishlar ham tashkil qilingan. Bu tilning keyingi taqdiri muayyan davr bilan bog’liq.

Sotsiolingvistika til va jamiyat munosabatlarini tahlil qilar ekan, umumiy va xususiy qonuniyatlarga tayanadi.

XIX asrning o’rtalarida tabiiy fanlarning rivojlanishi, Charlz Darvin ta’limotining vujudga kelishi bilan tilni tirik organizm deb tushunish kuchayadi.

Chunonchi, nemis tilshunoslari M. Myuller va A. Shleyxerlar shu nazariya tarafdori edilar. To’g’ri, fiziologik jihatdan til umurtqali hayvonlarning, shu jumladan, kishilarning og’iz bo’shlig’ida joylashgan harakatchan bir qismi. Lekin hayvonlar tili faqat ovqat yeyish, uning ta’mini aniqlash kabi ishlar uchun xizmat qiladi. Kishilar tili esa hayvonlarga xos xususiyatlardan tashqari, nihoyatda muhim vazifalarni, ya’ni kishilik jamiyatining aloqa vositasi—kommunikativ ijtimoiy vazifani bajaradi.

Shuni uqtirib o’tish kerakki, insonning tabiiy-biologik xususiyatlari kishilik jamiyatidan tashqari, jamiyatga bog’liq bo’lmagan holda, masalan, yangi tug’ilgan go’dak hayotining takomili (nafas olishi, korishi, ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi va hokazolar) tabiat qonunlariga muvofiq holda taraqqiy etaveradi, o’saveradi. Ammo til bunday tabiiy hodisa emas. So’zlashish, fikrlash uchun kishilik jamiyatining bo’lishi shart. Demak, aytilgan fikrlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: birinchidan, til tabiiy biologik hodisa emas; ikkinchidan, tilning mavjud bo’lishi va uning taraqqiy qilishi tabiat qonunlariga bog’liq emas; uchinchidan, til kishilarning tabiiy belgilariga (oq-qoraligi va boshqa irqiy belgilariga) bog’liq emas; to’rtinchidan, faqat jamiyat bo’lib uyushgan insonlargina aloqa vositasi bo’lgan tilga ega. Binobarin, til tabiiy-biologik hodisa bo’lmay, kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi sifatida jamiyatga xizmat qiladigan, subyektga bog’liq bo’lmagan ijtimoiy hodisadir.

Dastlabki davrlarda, jamiyatning qarama-qarshi guruhlarga bo’linishiga qaramay, til birgina guruh ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilmadi, u jamiyat a’zolarining hammasiga bab- baravar xizmat qildi. Ishlab chiqarish jarayoni jamiyatdagi turli guruh odamlari bir-biri bilan aloqada bo’ladilar, til esa ishlab chiqarishni uyushtirishda jamiyatning hamma sohalari rivojlanishida muhim aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi.

Til kishilik jamiyatining asrlar davomidagi butun tarixiy jarayonida ma’lum bir guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat va jamiyatning a’zolari tomonidan shakllantirilgan ijtimoiy hodisadir. Shu bilan birga, til biror davrning, biror ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning mahsuli bo’lmay, balki butun jamiyat tarixi jarayonidagi bir qancha davrlarning mahsuli bo’lib, jamiyatdagi turli tabaqa vakillari uchun bab-baravar xizmat qiladi.

Faqat bir sinfga yoki bir guruhga xizmat qiluvchi til bo’lmagan va bo’lishi ham mumkin emas.

Shunday qilib, til guruh va tabaqalardan qat’i nazar, butun jamiyatga xizmat qiladi.

Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Tafakkur bilan tilning munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o’z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham tafakkur ham mehnat jarayonida kishilik jamiyatida shakllangan.

Til birliklari – fonema, morfema, so’z, gap bir butun holda, mantiqiy tushunchalar (his-tuyg’u, idrok, tafakkur) bilan uzviy bog’liqdir.

Til alohida tizim sifatida quidagi vazifalarni bajaradi :

1 . Aloqa – munosabat vazifasi. Tilning mazkur vazifasi jamiyatda aloqa – munosabat vositasi sifatida xizmat qilishdan iborat. Bu tilning asosiy ijtimoiy vazifasi hisoblanadi. Til belgilari uni aloqa - munosabatning boshqa vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etish imkonini beradi . Til aloqa – munosabatning muhim vositasi sifatida jamiyat bilan, uning madaniyati, turmush tarzi va mehnat faoliyatidagi har bir jarayon bilan muntazam bog’liq. Kishilar o’z fikrlarini, sezgi va ruhiy kechinmalarini ifoda qilib, bir – birlariga ta’sir ko’rsatadilar.

2. Tilning hissiy ta’sir vazifasi. Tilning muayyan ma’lumotni ifoda etib, tinglovchiga ta’sir ko’rsatishi uning hissiy - ta’siriy vazifasi hisoblanadi . Xabar, sezgi va hayajon, xohish ifoda qilish hissiy ta’sir vazifasining asosini tashkil etadi. Bunda turli tasviriy til vositalaridan, jumladan, modal so’zlar, javob talab qilmaydigan so’roq, tartibni o’zgartirish kabilardan foydalaniladi.

3. Tilning to’plash vazifasi. Til aloqa – munosabat vositasi, hissiy ta’sir ifodasi bo’lib qolmay , to’plash vazifasini bajaruvchi muhim manba hamdir . Til millatlararo aloqa - munosabat vositasi, to’plangan bilim va tajribalarni avloddan avlodga yetkazish vositasi hisoblanadi. Tilning ushbu vazifasi bilish jarayonidagi asosiy vositalardan hisoblanadi . Bevosita aloqa - munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo’ladi. Mustaqil so’zlar, qo’shma nomlar , iboralar ,atama nomlovchi birliklar hisoblansa, turli gap ko’rinishlari fikr fodalovchi birlik hisoblanadi.

Tilning kishilik jamiyatidagi o’rnini , madaniy – ma’naviy soha taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilash tilning asosiy vazifalarini to’g’ri ta’riflashga asoslanadi .

Bevosita aloqa – munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo’ladi.