(Bobur)
2. Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni
shakllantirish va uning komponentlarini bog’lash mumkin. Badiiy asardagi voqea-
hodisalar muayyan vaqt asosida ro’yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt
tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. “Vaqt ma’noli
leksemalar matn qismlarinin distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali,
bilvosita) bog’lash uchun xizmat qiladi. Ayrim temporal so’zlar leksik-grammatik
bog’lovchi vazifasinin bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik, izchillikni aks
ettirib turadi”
7
Ertalab-chi, oyi, yomg’ir yog’di. Qattiq yomg’ir yog’di. Siz bahor yomg’irini
yaxshi ko’rardingiz… Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang oftob charaqlab
yotibdi…(0'.Hoshimov). Ushbu matnning shakilanishida vaqt ma’noli birliklarning
alohida xizmati bor. Birinchi gapda ertalab leksemasi yordamida sutkaning shu
qismida sodir bo’lgan tabiat hodisasi haqidagi xabar ifodalanyapti. Keyingi gaplarda
7
Yo’ldoshev M., Isoqov Z., Haydarov Sh. Badiiy matnning lisoniy tahlili.– Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi
O’zbekiston Milliy kutubxonasi, 2010.
ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt birligida ketma-ketlikda ro’yobga chiqqan.
Ya'ni: ertalab > yomg'ir yog'di > qattiq yog'di > oftob chiqdi > charaqlab ketdi.
Makonni bildiradigan leksemalar ham matnni shakllantiruvchi vosita bo’la oladi.
Odatda yozuvchilar voqea sodir bo’layotgan makonni batafsil tasvirlashga harakat
qiladilar. Makon ma’noli leksema keltirildimi, albatta uning tavsifi ham beriladi. Shu
tarzda matn yuzaga keladi. Gaplar o’zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi.
Bog' juda orasta, yo’laklarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan
tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari
muattar hid taratib ochilib turibdi (P.Qodirov).
3. Parsellyatli tuzilmalar yordamida birikish. Og’zaki nutqda, matnda ba'zan
muloqot talabiga ko’ra yaxlit bir jumlada uzilish sodir bo’ladi. So’zlovchi
tinglovchiga biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda mana shu xabar ichidagi
eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta'kidlab aytishga harakat qiladi.
Ma'lumki, ta'kid og'zaki nutqda ohang, pauza, mantiqiy urg'u kabi vositalar
yordamida amalga oshirilsa, matnda parsellyatli tuzilmalar - matn komponentlarini
ekspressiv-stilistika maqsadga ko’ra qayta tartiblash orqali namoyon bo’ladi.
Masalan: 1. Hurriyat va adolat uchun kurashish kerak. Yoki: 2. Kurashish kerak.
Hurriyat uchun. Adoiat uchun. Birinchi gap odatdagi tartibda tuzilgan sodda gap
hisoblanadi. Ikkinchi gap esa parsellyatli tuzilma hisoblanadi. Uch komponentli bu
qurilmada birinchi qism - asos, qolganlari esa parsellyat bo’lak hisoblanadi.
“Parsellyatli tuzilmalardagi tartib mohiyat e'tibori bilan ta'sirchan so’z tartibi bo’lib,
uslubiy jihatdan betaraf tuzilmali gap qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq
tarzda guruhlash, sintaktik jihatdan qayta o’rinlashtirish sifatida ro’yobga chiqadi.
Gap tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan ajratishga
asoslanadi va o’ziga xos ekspressiv ifoda shakli hamda funksional–semantik
munosabatlar tarkib topadi”.
Do'stlaringiz bilan baham: |