Strukturaviy tilshunoslik

Qizg'aldog'im, qirdan bo’lak koshonang yo’q, 

Kokii yoysang, yerdan bo’lak toshoynang yo’q. (M.Yusuf) 

 Yoki: 

Erka kiyik, maylimi bir erkalasam, 

 Majnun bo’lib, sahrolarga yetalasam,  

Bu dunyoda birday g'arib men ham, sen ham,  

Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?.. (M.Yusuf)  

Tahlilda  bu  kabi  holatlarning  sababi  aniqlanishi  talab  qilinadi.  Yozuvchi  yoki 

shoirning  murojaat  qilishdan  maqsadi  va  badiiy  niyati

 

nimadan  iborat  ekanligi, 

murojaat  birliklaridagi  denotativ  konnotativ  ma'nolar  haqida  mulohaza  yuritiladi.  

Zamonaviy  adabiyotshunoslikda  mazkur  usul  ritorik  murojaat  atamasi  ostida 

o’rganiladi.  Ritorik  murojaatlarda  ritorik  so’roqlarda  bo’lgani  kabi  javob  talab 

qilinmaydi, balki, “obyektga e’tiborni kuchaytiradi va kitobxonda biror munosabatni 

uyg’otadi”.  Asosan,  «shoirning  poetic  nutqda  o’zi  xohlagan  intonatsiyasini  –  

tantanavoriik,  ko’tarinkilik,  g’azab,  kesatish  kabilarni  ifodalashda»  keng 

foydalaniladi. 

  SAVOL VA TOPSHIRIQLAR: 

1.   Mazmuniy yaqinlik va mazmuniy izchillik deganda nimani tushunasiz?  

2.  Til  birliklarining  takroriy  qo’llanishi  va  xiazmatik  konstruksiyalar  haqida 

ma’lumot bering. 

3.  Parsellyatli tuzilmalar deb nimaga aytiladi? 

4.  Atov  va  infinitiv  gaplarning  lingvopoetik  imkoniyatlari  haqida  nimalarni 

o’rgandingiz? 

5.  Murojaat  birliklari  va  ularnmg  lingvopoetik  imkoniyatlari  haqida  nimalarni 

bilasiz? 

6.  Zamon  va  makon  ifodalovchi  birliklar  badiiy  matnda  qanday  maqsad

 semantik, 
sintaktik, kommunikativ, estetik va 
yana  boshqa  barcha  jihatlardan  uyg’unlikdir,  muvofiqlashuvdir.
23

Gaplaming  ana  shunday  uyg’unligi,  muvofiqlashuvining  natijasi 

sifatida  matn  mavjud  bo‘ladi.  Ana  shu  bir-ikki  mulohazadan  kelib 
chiqib, matnning asosiy birligi gapdir degan xulosaga kelish mumkin. 
Ammo  gapni  matn  birligi  sifatida  baholash  tilshunoslikda  u  qadar 
keng tarqalgan etnas.
Aksariyat tilshunoslar gapni  matn birligi emas,  deb hisoblaydilar. 
Masalan,  I.K.Galperin  gap  emas,  balki  bir  qator  gaplami 
birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik -  frazadan katta butunlik matn 
birligi bo‘la olishini aytadi. U gap ana shunday butunlikda konstituent 
sifatida  ishtirok  etishini,  frazadan  katta  butunlikning  tarkibiy  qismi 
bo‘lgan  gap  bir  paytning  o‘zida  yaxlit  matnning  ham  tarkibiy  qismi 
bo4a olmasligini ta’kidlaydi.  ^
Ayni shu frazadan katta butunlikni matnning asosiy birligi sifatida 
baholash  deyarli  barcha  tilshunosliklarda  keng  tarqalganligini 
ta’kidlash  mumkin.  Bu  termin  orqali  ifodalangan  tushuncha  turli 
tilshunoslar  tomonidan  turlicha  nomlanadi,  ya’ni  mazkur  terminning 
bir qancha sinonimlari  mavjud.  Masalan,  “frazadan katta butunlik" -  
“сверхфразовое  единство"  (O.S.Axmanova),  “murakkab  sintaktik 
butunlik”  -   “сложное  синтаксическое  целое”  (A.M.Peshkovskiy, 
N.S.Pospelov), 
“matn  komponenti”  -   “компонент  текста” 
(I.A.Figurovskiy),  “prozaik  strofa”  -   “прозаическая  строфа" 
(G.Ya.Solganik), 
“sintaktik 
kompleks” 
-  
"синтаксический 
комплекс” 
(AJ.Ovsyannikova), 
“monologik 
jum la” 
-  
“монологическое 
высказывание", 
“kommunikativ 
blok” 
-  
“коммуникативный блок ” va boshq.
0 ‘zbek tilshunosligida  ham  mazkur tushunchani  ifodalash  uchun 
bir  qator  farqli  terminlar  qo‘llanmoqda.  Masalan,  A.Mamajonov 
dastlab  “yirik  sintaktik  birlik"  terminini  qo‘llagan  bo‘lsa,  keyinroq ‘ 
muntazam  ravishda  “superjrazali  sintaktik  birlik”  terminidan 
foydalanadi.  Matnning  stilistik  muammolariga  alohida  e‘tibor  bilan 
qaragan  I. Rasulov  va  H.Rustamovlar  esa  “murakkab  sintaktik