Badiiy
matn
qismlarini
bog'lashda
quyidagi
leksik-grammatik
vositalarning alohida ahamiyati bor:
1. Takrorlar yordamida birikish. Birinchi gapda qo’llangan ayrim affikslar,
so’z, so’z birikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlar tarkibida takroran
qo’llanishi orqali matn shakllantirilishi mumkin. Takror usulidan aytilayotgan fikrni
alohida ta'kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi.
Nutqning ta'sirchanligi ortadi. «Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida
hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi
yoki tugallanuvchi komponentlar yiglndisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa
deyiladi». Quyidagi matnda grammatik jihatdan bir xil shakllangan so’z, so’z
birikmasi va gaplar takrorlanib, parallel aloqani yuzaga keltirgan:
-
Iste'dodsiz iste'dodsizni yomon ko’rsa, nima bo’ladi?
-
Hech nima bo’lmaydi!
-
Iste'dodsiz iste'dodlini yomon ko’rsa, nima bo’iadi?
-
Hech nima bo’lmaydi!
-
Iste'dodli iste'dodsizni yomon ko’rsa, nima bo’ladi?
-
Hech nima bo’lmaydi!
-
Iste'dodli iste'dodlini yomon ko’rsa, nima bo’ladi? -Fojia bo’ladi!
(O’.Hoshimov)
Takrorning bir necha ko’rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida uslubiy
vazifa bajaradi: Alliteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar. Alliteratsiya deb
undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa
unli tovushlarning takrorlanishidir. Anafora deganda so’z yoki so’z birikmalarining
she’riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi
so’z yoki qo’shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bularning bari matnning
kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi.
Dastlab takrorianuvchi birlikning tarkibiga ko’ra o’zgarishli va o’zgarishsiz
takrorlarni farqlab olishimiz kerak. Bu takrorning barcha ko’rinishlari uchun taalluqli
xususiyat hisoblanadi. Takrorlar qo’llanish o’rniga ko’ra gorizontal va vertikal
takrorlarga bo’linadi. Bunday takrorlar ayniqsa, she'riy matnlarda o’ziga xos
ohangdoriikni yuzaga keltiradi. Shuningdek, takrorlanuvchi birlikning qaysi
turkumga mansubligiga ko’ra ot takrori, sifat takrori, olmosh takrori, fe'l takrori
kabilarga bo’linadi. Sintaktik tabiatiga ko’ra so’z birikmasi takrori va jumla takrori
ham farqlanadi. Mazkur birliklarning joylashish o’rni va o’rtadagi masofaga ko’ra
kontakt (masofasiz, yaqin o’rinli), distant (masofali, uzoq o’rinli) takrorlarga
ajratiladi. Takrorning yana bir ko’rinishi xiazm deb ataladi. Xiazm ikki qismdan
iborat bo’lib, ikkinchi qism birinchi qismning teskarisi hisoblanadi:
Uzun tunlar bunchalar mahzun, Mahzun tunlar bunchalar uzun... (I.Mirzo)
Mumtoz adabiyotimizda takrorning bu turiga alohida san'at sifatida e'tibor beriladi.
Quyidagi misolda birinchi baytning har bir so’zi ikkinchi baytda o’zgarishsiz holda
teskari takrorlangan. Ham ohangdorlik, ham poetik jihatdan mukammal
kompozitsiya yuzaga kelgan:
Balodur manga hajring, davodur manga vasling,
Itobing manga ofat, hadising manga darmon.
Darmon manga hadising, ofat manga itobing,
Vasling manga davodur, hajring manga balodur.
Do'stlaringiz bilan baham: |