Struktura uchebnika soderjit razdelы, raskrыvayuщie evolyusiyu ekonomicheskoy mыsli, mikroekonomiku, makroekonomiku I teoreticheskie osnovы vneshney torgovli

3. Bozor iqtisodiyotiga boskichma-boskich utish - iqtisodiy isloxotlarning modelining uzagidir.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti uning xususiyatlaridan ko‘rinib turibdiki, totalitar tuzumning tubidan kelib chiqmaydi, chunki ular genetik jamoaga ega emaslar. Bu post-sotsialistik davlatlarning bozorga o‘tishining o‘ziga xos xususiyati, bu jarayonning murakkabligi. Dunyoda o‘xshash analoglar yo‘q. Har bir mamlakat o‘zining tarixiy bosqichini o‘z tajribasiga ega bo‘lgan holda o‘z-o‘zidan amalga oshirishi kerak.
Markazlashtirilgan rejalashtirilgan va bozor iqtisodiyoti ikkita integral, ichki mantiqiy va shuning uchun mutlaqo mos kelmaydigan iqtisodiy tizimdir. SHuning uchun, rejalashtirilgan iqtisodiyotni darhol bozorga aylantirish mumkin emas. Markazlashtirilgan rejalashtirish va ma’muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor iqtisodiyotiga o‘tish - mavjud boshqaruvni mexanizmini modernizatsiya qilish yoki takomillashtirish emas, balki tubdan yangi tashkil etish. Bu - bir sifat holatidan boshqasiga o‘tish. Bu odamlar uchun butunlay yangi hayot falsafasi. SHuning uchun u bir martalik harakat shaklida amalga oshirilmaydi, biroq keyingi bosqichlarni o‘z ichiga olgan juda uzoq vaqtni o‘z ichiga oladi.
Albatta, bir tizimdan ikkinchisiga o‘tish jarayoni iloji boricha silliq va evolyutsiondir. Iqtisodiy islohotlar bosqichma-bosqich, bosqichma-bosqich, mamlakatni o‘z maqsadiga yo‘naltirish, individual elementlarni shakllantirish va umuman, bozor munosabatlarining butun tizimini shakllantirish.
Bozor iqtisodiyotini yaratish yagona farmon yoki buyruqlar bilan ta’minlanmaydi. Bu nafaqat tegishli infratuzilmani va huquqiy bazani shakllantirishni, balki qadriyatlar tizimida, iqtisodiy xulq-atvor va biznes munosabatlarining motivasiyasida chuqur o‘zgarishlar yuz beradigan uzoq tarixiy rivojlanishning natijasidir.
Bozorga borish uchun qonunlarni qabul qilish, barcha mulkchilik shakllarining tengligini e’lon qilish etarli emas. Biz ularni amalga oshirishni ta’minlashning haqiqiy mexanizmlariga muhtojmiz. Ushbu mexanizmlar darhol ochilmaydi, ular ishlab chiqiladi, asta-sekin o‘zgartiriladi. Bir ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishdan ikkinchisiga o‘tish pseudo-inqilobiy otishmalarda sodir bo‘lmaydi. Har qanday inqilobiy qarorlar katta ijtimoiy inqirozga aylanadi.
Buning tasdig‘i, Xalqaro valyuta jamg‘armasi tavsiyasiga ko‘ra, eng tez narxni liberallashtirish, cheklangan soliq, kredit va pul-kredit siyosati choralari orqali moliyaviy va pul barqarorligini ta’minlashga qaratilgan SHarqiy Evropa stsenariyidagi bozor harakatiga aylanishi mumkin. Monetarist usullar bilan "shok terapiyasi" ni o‘tkazish iqtisodni totalitar tuzumdan zudlik bilan yo‘q qilish, monetarist usullarni bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun bir xil katalizatorga aylantirish uchun mo‘ljallangan.
Biroq, bunday "zarba" yondashuvining ijtimoiy narxi ancha yuqori edi. YUgoslaviyadagi iqtisodiy islohotlarning amalga oshirilishi (A. Markovichning rejasi) asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar (1991 yilda sanoatda 20%, kapital qo‘yilmalar 17% ga kamaygan), shuningdek, federatsiya qulashi, millatlararo nizolarning paydo bo‘lishi kabi keskin yomonlashuvga aylandi. CHexoslovakiyada islohotlarning "zarba" versiyasi (V. Klaus rejasi) ishlab chiqarish va investitsion faoliyatni muzlatish, mamlakatni tark etishga olib keldi.
Ruminiyada va Bolgariyada "shok terapiyasi" inflyatsiya, tashqi iqtisodiy va ichki qarzlar, ishsizlik va ishlab chiqarishning keskin pasayishiga olib keldi. G‘arbiy mamlakatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlarning faol qo‘llab-quvvatlashi bilan, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida xususiy sektorning ulushi iqtisodiyotning tarkibida muhim ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramasdan, Polshada "shok terapiyasi" (L. Balcerowicz tomonidan rejalashtirilgan) giperinflyatsiyaga olib keldi va aslida ma O‘zbekistondagi real iqtisodiy ahvol, ko‘plab oilalarning turmush darajasi past bo‘lgan holda, bozorga o‘tish davrida respublika uchun "shok terapiyasi" yo‘lini qabul qilmaydi. Amalda, aholi uchun "terapatsiz zarba", ya’ni barcha mavjud tuzilmalar, me’yorlar, aloqalar tezda parchalanishi, ya’ni butunlay vayron bo‘lishi ko‘rinadi.
Respublika aholisining psixologiyasini hisobga olgan holda, xalq donoligida eng aniq ifodalangan "Qadimgi uyni yangi qurmasdan yo‘q qilmang, siz boshpanasiz qolasiz", bosqichma-bosqich evolyutsion yo‘l sizning bozorga o‘tishning o‘z modeliga asoslangan. Inqilobiy o‘zgarishlar bilan emas, balki katta pog‘ona emas, balki bozor iqtisodiga, lekin bosqichma-bosqich bosqichma-bosqich o‘tish kerak. Bu o‘zbek bozoriga o‘tishning o‘ziga xos xususiyati. Bir bosqichni yakunlab, zarur shart-sharoitlarni yaratib, so‘ngra faqatgina yangi ishni boshlash kerak. SHu bilan birga, har bir bosqichda o‘z ustuvorliklari shakllantirilib, ularni ta’minlash mexanizmi ishlab chiqilmoqda. Har bir bosqichning davomiyligi hal etilishi kerak bo‘lgan muammolar qatoriga, aholining mehnat faoliyati uchun qulay tashqi omillarga bog‘liq.
Tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy va kredit tizimlarini o‘zgartirish, tegishli qonunchilik bazasini, bozor infratuzilmasini yaratish va xodimlarni o‘qitish uchun vaqt talab etiladi. Ishlab chiqarishni tayyorlash va qayta jihozlash uchun zarur bo‘lgan texnologik vaqt omili hisobga olinishi lozim. Nihoyat, takliflar va talab o‘rtasidagi muvozanat asosida qonunlar kuchga kirmaguncha, o‘rnatilgan hislar va normalarni o‘zgartirish uchun vaqt kerak.
Odamlarning fikrini o‘zgartirish, belgilangan stereotiplarni buzish juda muhimdir. Insonlarni yangi tizimning afzalliklariga ishontirish orqali, har bir bosqichda fikr yuritish, boshqa mamlakatlarda asrlar davomida qurilgan bo‘lishi mumkin.
Kerakli shart-sharoit yaratmasdan, odamlarning hayotiy faoliyati sharoitida jiddiy o‘zgarishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ruhiy tayyorgarliksiz bozor munosabatlarining atributlarini majburiy ishlatish nafaqat kutilgan natijalarni bermay, balki bozor iqtisodiyotini qurish g‘oyasini ham buzishi mumkin.
SHu bilan birga, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi kechikish, tezkor qarorlar qabul qilishni kechiktirish iqtisodiyot va ijtimoiy sohadagi murakkab vaziyatni kuchaytirishi mumkin.
Bozor, uning psixologiyasi, dunyoqarashi shakllanadigan va odamlar bunga mos ravishda ishlay boshlaganda haqiqatga aylanadi. SHu sababli, asosiy vazifa ijtimoiy taraqqiyot va aholining kambag‘alligi holda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tishdir.mlakatni de-industrializatsiya qilishga olib keldi - katta tashqi qarz.
4. O‘ZBEKISTONNING BOZOR IQTISODIYOTIGA OTISH MODELI.
XX asrning oxirgi o‘n yilliklari jahon miqyosidagi geosiyosiy tuzilishda jamoatchilik dunyosidagi chuqur sifat o‘zgarishlari davri sifatida jahon tarixida pasayadi. Butun dunyo yangi davrga kirdi. Bir tomondan, integratsiyalashuv jarayonlari va davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash, umumiy siyosiy va iqtisodiy makonlarni shakllantirish, umumiy xalqaro normalarga, qoidalar va standartlarga o‘tishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Boshqa tomondan, bu sotsialistik lagerning qulashi, totalitar tuzumlarning yo‘q qilinishi, mustaqil suveren davlatlarni unitar tizimlar hududida shakllanishi. Dunyoning oltidan biri faol islohot bosqichida. Bu yangi tuzilgan suveren davlatlarning davlatni shakllantirish va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar muammolari butun mintaqa va mintaqa doirasidan tashqariga chiqayotganligidan dalolat beradi.
Post-sotsialistik va boshqa mamlakatlarda haqiqat tomonidan taqdim etilgan yangi hodisalar, qarashlar va jarayonlar endi an’anaviy tushunchalarga mos kelmaydi. Mulk, ishlab chiqarish munosabatlari, ishlab chiqarish omillari va iqtisodiy o‘sish, bozorni tartibga solish va rejalashtirish mexanizmlari, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy roli, ijtimoiy yo‘nalish va boshqalar kabi tushunchalar sifat jihatidan boshqa ma’noga ega.
Aslida, "kapitalistik" va "sotsialistik" pravoslav tushunchalari o‘rtasidagi chiziqlar o‘chirildi. Ularning sun’iy farqlari mustaqil taraqqiyot va jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv yo‘liga kirib borayotgan mamlakatdagi ijtimoiy taraqqiyotga to‘siq bo‘lib xizmat qiladi.
Har bir mamlakatni va butun jahon tsivilizatsiyasini sifat jihatidan yangi davlatga o‘tishning shakllari va usullarining xilma-xilligini ochib berish, g‘oyaviy aqidalardan ozod bo‘lish, yangi turdagi va fikrlash tarzini shakllantirishga ehtiyoj bor. Bugungi kunda hech qanday davlatga, ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modellariga umuman befarq emasligi ravshan bo‘ldi. Umuman, tarixiy an’analar, turli madaniyat va sivilizatsiyalarning o‘ziga xosligi va o‘ziga xosligi asosida ijtimoiy taraqqiyotning shakllari va usullarining xilma-xilligi e’tirof etiladi.
Totalitar tuzum sharoitida erishilgan barcha tajribalar aniq tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, milliy-psixologik, demografik, iqlimiy va boshqa sharoitlarni, hududlarning ob’ektiv farqlarini e’tiborsiz qoldiradigan siyosat va iqtisodiy amaliyotlarning muvaffaqiyatsizlikka uchraganligini ko‘rsatmoqda. SSSRning qulashi, ma’muriy-buyruqni boshqarish uslubini targ‘ib qiluvchi va direktivani rejalashtirish va resurslarning markazlashtirilgan, ixtiyoriy ravishda taqsimlanishiga asoslangan sotsialistik boshqaruv metodikasining tarixiy eksperimentining qulashi, buning aniq tasdig‘i bo‘lib xizmat qiladi.
Totalitar tuzum qulab tushgan davrda sobiq sovet respublikalari negizida tashkil etilgan suveren davlatlarda iqtisodiy qurilish va demokratik o‘zgarishlarning asosiy yondashuvlari va pozitsiyalarini asoslash muhim ahamiyatga ega. Mustaqillik harakatini e’lon qilish har bir suveren respublikaning o‘z manfaatlariga javob beradigan mustaqil ichki va tashqi siyosatni amalga oshirish niyatida ekanligini anglatadi.
Haqiqat shundaki, bugungi kunda har bir respublikada iqtisodiyotni barqarorlashtirish va isloh qilish, o‘z dasturiy yondashuvlarini ishlab chiqish muammolarini hal qilish bo‘yicha faol izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu dasturlarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularning barchasi bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, islohotlarni amalga oshirish usullari, bosqichlari va muddatlari jihatidan bir-biridan katta farq qiladi. Ularda nazarda tutilgan chora-tadbirlar ma’lum darajada O‘zbekistonning manfaatlariga ta’sir qiladi, chunki respublikalar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar hali ham mavjud.
Bunday sharoitda o‘zingizning shaxsiy yo‘lingizni va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modelini tanlash katta ahamiyatga ega. Ular iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan, rivojlangan davlatlarning ko‘p asrlik tajribasiga, shuningdek, O‘zbekiston xalqining milliy, tarixiy merosi, turmush tarzi, an’analari va mentalitetiga oid keng qamrovli hisobga olinishi kerak.
Jahon tajribasi bozor konvertatsiyasining modeli - konservativdan tortib radikalgacha, evolyutsion rivojlanishdan tortib, "shok terapiyasi" shaklida majburiy ravishda tadbiq etilishining miqyosi va vaqtini har xil o‘rganish imkonini beradi. Biroq, bu tajriba ma’lum modellarni ko‘r-ko‘rona noqonuniy ravishda ko‘chirishga harakat qilayotganini ko‘rsatmoqda, odatda, islohotlar muvaffaqiyatsizlikka hukm qilinadi. Bu tabiatda ikki o‘xshash shaxs yo‘qligi bilan izohlanadi, davlatlar haqida gapirmaslik kerak. Nusxalashda mamlakatning o‘ziga xos shartlari nafaqat e’tibordan chetda qolmaydi, balki yaqin va uzoq hamkorlar bilan mavjud bo‘lgan salohiyat va uzoq muddatli iqtisodiy va ma’naviy aloqalar hisobga olinmaydi.
Hayotning o‘zi, respublikada iqtisodiy islohotlarga yangicha yondashuvlarni talab qiladi, sifat jihatidan yangi vazifalar va shartlarga, amaliy tajribaga asoslangan, asosan o‘z kuchimizga qaratiladi. Respublikaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan va O‘zbekistonning o‘tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi rivojlanish darajasiga eng mos keladigan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini yaratishning o‘zgacha yangi, o‘z modeliga ehtiyoj bor. Yig‘ilgan tajriba, ilmiy tahlil va sabab, bu vazifalarni bozor munosabatlariga asoslangan jamiyatni qurish yo‘li bilan eng yuqori darajaga olib kelishini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonni demokratik huquqiy davlat sifatida shakllantirish kontseptual qoidalari, respublikani bozor munosabatlariga o‘tish tamoyillari, ichki va tashqi siyosatni shakllantirish, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy ustuvor yo‘nalishlari va yo‘nalishlari "O‘zbekiston - yangilanish va rivojlanish yo‘lingiz" kitobida
Bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yaxlit modeli uch komponentning sintezidir:
- ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modelining asosiy xususiyatlari;
- Markazlashgan buyruq va nazorat tizimidan bozor iqtisodiyoti mexanizmiga o‘tishning etakchi prinsiplari;
- iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, inqirozni bartaraf etish, barqarorlashtirish va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashning aniq yo‘nalishlari.
Bozor munosabatlariga o‘tishning o‘z modelini izchil amalga oshirish demokratik o‘zgarishlar uchun mustahkam moddiy bazani yaratadi, respublikani rivojlangan davlatlar darajasiga olib chiqadi, uning xalqaro obro‘-e’tiborini mustahkamlaydi. Faqat iqtisodiy hayot tarzidan boshlab - etarli davlat tizimi va kuchli siyosiy tuzilma yaratilishi mumkin.