|
Fiskal funktsiya korxonalar va fuqarolarning davlat apparatini saqlash, daromad manbalariga (kutubxonalar, arxivlar) ega bo‘lmagan, mamlakatni va ishlab chiqarish bo‘lmagan sohani himoya qilish uchun daromadlarining bir qismini olish uchun soliqlardan foydalanilgani yoki ular etarli darajani ta’minlash uchun etarli emasligi ko‘rinadi rivojlanish (fundamental fanlar, teatrlar, muzeylar).
Moliya, makroiqtisodiy rivojlanishning optimal nisbatlarini belgilash, reproduktiv tabiiy va iqtisodiy elementlarning muvozanatiga erishishda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Moliya tizimi - davlat va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning mablag‘larini ta’lim, tarqatish va ulardan foydalanish shakllari va usullari.
Moliyaviy tizim ikkita asosiy qismdan iborat: markazlashgan moliyaviy va markazlashgan moliya.
Markazlashtirilmagan mablag‘lar korxonalar, firmalar, boshqa tijorat va nodavlat tuzilmalar, hamda sanoat tarmoqlari mablag‘larining mablag‘lari hisoblanadi.
Moliyalashtirishning markazlashgan emasligi, ishlab chiqarish jarayoni va moddiy mahsulotlar va xizmatlarning birlamchi taqsimoti.
Markazlashtirilgan moliya firma va ishlab chiqarish sohalari mablag‘lari hisobiga shakllantiriladi.
Markaziy moliya quyidagi yo‘nalishlardan iborat:
Davlat moliyasi;
Moliyaviy sug‘urta;
• moliyaviy kreditlash tizimi.
Markazlashtirilgan mablag‘lar hisobiga jamiyatning makro darajadagi vazifalarini hal qilish ta’minlanmoqda.
2. Davlat byudjeti
Davlat byudjeti davlat zarur ijtimoiy-iqtisodiy funktsiyalarni bajarishi kerak bo‘lgan moliyaviy resurslarning markazlashtirilgan fondi.
O‘zbekiston Respublikasining byudjet tuzilmasi.
1. O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti:
- respublika byudjeti
- Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti
2. Mahalliy byudjetlar
Davlat byudjeti mablag‘lari davlat byudjeti tarkibida mustahkamlanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasining byudjeti Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika byudjetini va tumanlar va respublika bo‘ysunadigan shaharlarning byudjetlarini o‘z ichiga oladi.
Viloyat byudjetiga viloyat byudjeti, tumanlar va tumanlar bo‘ysunadigan shaharlarning byudjetlari kiradi.
Tuman bo‘linmasi joylashgan shahar byudjeti shahar byudjeti va shaharni tashkil etuvchi tumanlarning byudjetiga kiradi.
Tumanlarga bo‘ysunadigan shaharlarga ega tumanlarning byudjetlariga tuman byudjeti va viloyat bo‘ysunish shaharlari byudjetlari kiradi.
Byudjet kamomadi - byudjet xarajatlarining daromadidan oshishi.
Davlat qarzlari - bu davlatning butun mavjudligi uchun to‘plangan davlat byudjeti kamomadining summasi
Byudjet profitsiti - byudjet daromadlarining ma’lum davr uchun sarf-xarajatlaridan ortiqcha summasi.
Davlat qarzining iqtisodiy oqibatlari:
- tashqi qarzga xizmat ko‘rsatishning zarurati, bu uning katta hajmini hisobga olgan holda, ma’lum bir mamlakat aholisining iste’mol qilish imkoniyatlarini sezilarli darajada kamaytirishni anglatadi;
- ma’lum bir darajada xususiy kapitalni qisqartirish uchun qarz majburiyatlari, bu esa keyingi iqtisodiy o‘sishni cheklab qo‘yishi mumkin;
- davlatning qarzdorligi o‘sib borayotganligi uchun soliqlarni oshirish, iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantiruvchi vosita sifatida;
- daromadlarni davlat obligatsiyalari egalari foydasiga qayta taqsimlash.
Davlat qarzini boshqarish - kapital bozoridagi vaziyatni o‘rganish, yangi kreditlar berish va ularning shartlarini ishlab chiqish, ilgari berilgan kreditlar bo‘yicha foizlar to‘lash, kreditlarni konversiyalash va mustahkamlash bilan bog‘liq hukumat harakatlar to‘plami va davlat qarzlari bo‘yicha foiz stavkalarini aniqlash bo‘yicha chora- shuningdek muddati o‘tgan kreditlarning qaytarilishi.
Byudjet defitsitini pasaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar:
1. Konversiya.
2. Moliyadan kreditga o‘tish.
3. Zarar bo‘lmagan korxonalarga subsidiyalarni bosqichma-bosqich bartaraf etish,
4. Davlat xarajatlarini qisqartirish.
5. Soliq tizimidagi o‘zgarishlar.
6. Mahalliy byudjetlarning rolini oshirish.
Byudjet taqchilligini qoplash usullari: 1) davlat qarzlarini berish; 2) soliqlarni qisqartirish; 3) pul ishlab chiqarish yoki "seignorage", ya’ni pul mablag‘lari. bosma pul.
3. Soliqlar va ularning funktsiyalari. O‘zbekistonda soliq tizimi
Soliqlar davlat tomonidan yuridik va jismoniy shaxslardan qonuniy asosda olinadigan majburiy to‘lovlar hisoblanadi.
Soliqlar vazifalari: tartibga soluvchi, rag‘batlantiruvchi, taqsimlovchi, soliq.
Soliq tizimi - soliqlar majmuasi, shuningdek, ularning qurilish va yig‘ish shakllari va usullari.
Zamonaviy soliqqa tortish tamoyillari:
evrensellik, ya’ni. daromadlarni oluvchi barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar.
barqarorlik, ya’ni. soliq turlari va soliq stavkalarining barqarorligi.
majburiy i majburiy soliqlar, uni to‘lashning muqarrarligi. Bilan
ijtimoiy adolat, ya’ni. kam daromadli korxonalar va aholi guruhlari uchun "teng soliq, teng daromad" tamoyili asosida soliq imtiyozlari va soliq imtiyozlarini joriy etish.
Soliq tarkibiy qismlari davlatning qonun hujjatlari bilan belgilanadigan soliq yig‘ishni tashkil etish va tashkil qilish tamoyillari hisoblanadi.
Quyidagi asosiy soliq elementlari mavjud:
soliq sohasi (soliq to‘lovchi) - soliq to‘lash uchun qonuniy ravishda majburiy bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxs;
soliq ob’ekti - soliq hisoblab chiqilgan daromad yoki mol-mulk - ish haqi, daromad, qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk va boshqalar.
soliq stavkasi - soliq solish birligiga soliqning miqdori (pul birligi, er uchastkasi birligi, tovar uchun o‘lchov birligi va boshqalar). Qattiq, proportsional, regressiv va progressiv soliq stavkalari mavjud.
O‘zbekiston soliq qonunchiligiga binoan soliq quyidagi mezonlarga muvofiq taqsimlanadi: soliq to‘lovchilar - jismoniy va yuridik shaxslardan olingan soliqlar; byudjetga kiritilgan davlat va mahalliy soliqlar; iqtisodiy xarakterdagi - bevosita va bilvosita soliqlar; turdagi - respublika va mahalliy soliqlar bo‘yicha.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq to‘lovchilari to‘g‘ridan-to‘g‘ri mulkdorlar, daromad oluvchilar (shaxsiy daromad, korporativ foyda, kapital tushumlari, meros va xayr-ehsonlar) dan undiriladi.
Bilvosita soliqlar mol va xizmatlarni sotish yoki iste’mol qilish uchun olinadi, ya’ni. natijada iste’molchilarga (shu jumladan aktsiz solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i, savdo solig‘i, tovar ayirboshlashdan olinadigan soliq, bojxona yig‘imi) berilgan.
Soliq yig‘ishning xususiyatiga qarab regressiv, proportsional va progressiv soliq mavjud. Regressiv soliqlarni hisobga olgan holda, daromadlarni olish darajasi uning oshishi bilan kamayadi. Daromadlardan qat’i nazar, mutanosib soliqlar bilan bir xil stavkalar qo‘llaniladi. Ilg‘or soliqlar bilan, daromadlar oshgani sayin pul yig‘ish foizi ortadi.
Curve Laffer - soliq stavkalari va soliq daromadlari o‘rtasidagi munosabatni tasvirlaydi, ya’ni soliq stavkasi noldan 100% gacha ko‘tariladi, soliq daromadlari noldan maksimal darajaga, keyin esa nolga tushadi. Soliq tushumlari ma’lum bir nuqtadan keyin tushadi, chunki yuqori soliq stavkalari, taxminlar bo‘yicha, iqtisodiy faoliyatni cheklaydi va shuning uchun soliq bazasi (milliy ishlab chiqarish va daromad) kamayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
