Strategik menejment

4. Ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirish.

“Raqobat” xo’jalik yuritishning manfaatli sharoitlari va maksimal foyda olish uchun tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi kurashdir. Raqobat iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch bo’lib hisoblanadi. Raqobat bozor xo’jaligining eng muhim xususiyatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Aynan raqobat shaxsning ijod sohasidagi erkinligini ta’minlaydi. Iqtisodiyot sohasida esa yangi raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish yo’li bilan o’z salohiyati va imkoniyatlarini amalga oshirish uchun sharoitlar yaratadi.
Sanoat ishlab chiqarish raqobatbardoshligini oshirish va kelajakda ham uni yuqori darajada saqlab qolish uchun bir qator chora-tadbirlar, jumladan investitsiyalarni anhanaviy va texnologik infratuzilmaga yo’naltirishi, xususiy jamg’arma va ichki investitsiyalarni rag’batlantirishi, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish yo’li bilan eksportga yo’naltirilgan siyosat olib borishi, boshqaruv sifatini yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rishi, ish haqi, mehnat unumdorligi va soliqlarning o’zaro bog’liqligini ta’minlashi, minimal va maksimal ish haqi o’rtasidagi farqlarni kamaytirishi, tahlim sohasiga yirik investitsiyalarni yo’naltirishi zarur bo’ladi.
Shuni alohida tahkidlash kerakki, ishlab chiqarishni rivojlantirish taraqqiyot omili ekanligidan kelib chiqib, respublikada sanoat siyosati amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda nisbiy ustunlikka esa bo’lgan yoki bo’lishi mumkin bo’lgan tarmoqlarni rag’batlantirish ushbu siyosatning asosiy tamoyillaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning hozirgi bosqichida amalga oshirilayotgan sanoat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
- davlat ulushini mamlakat va xorij investorlariga sotish yo’li bilan samarasiz sanoat korxonalarini tarkibiy qayta qurish;
- monopolist korxonalar va tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish hamda raqobat muhitini rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Qishloq xo’jalik mashinasozligi elektrotexnika, elektronika, avtomobilg’sozlik, samoliyotsozlik kabi ilm talab qiladigan ilg’or tarmoqlarni yangi texnika va texnologiya asosida rivojlantirish xalq xo’jaligi majmuasini tarmoq tarkibini takomillashtirishning muhim yo’nalishi bo’ldi.
Kimyo ishlab chiqarish sohasidagi o’zgarishlar ham tarkibiy qayta qurishning muhim yo’nalishi sifatida amalga oshirildi. Uning rivoji, eng avvalo, qishloq xo’jaligiga xizmat ko’rsatishga, ya’ni bu sohani mineral o’g’itlar ekinlarni himoyalash vositalari bilan ta’minlashga qaratildi.
Qurilish materiallari ishlab chiqarish va sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlarini rivojlantirish yana bir ustivor yo’nalishi sifatida belgilandi. SHuni tahkidlash kerakki, respublikada amalga oshirilayotgan qayta ishlash tarmoqlari korxonalarini texnik jihatdan qayta qurollantirish jarayonlari, yengil va oziq-ovqat sanoatning barpo etilayotganligi qishloq xo’jaligi xom ashyosini muhim turlari: paxta, ipak, meva-sabzavot mahsulotlarini chuqur qayta ishlash hamda sifatli iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga yo’naltirilgan.
O’zbekistonda arzon ishchi kuchini mavjudligini hisobga olgan holda ko’p mehnat talab qiladigan tarmoqlarni rivojlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Hozirda paxta tolasining 30- 50 foizi1 respublikada qayta ishlanmoqda.
Birinchi darajali ehtibor mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish bo’yicha dastur tayyorlash va uni amalga oshirishga qaratilishi zarur.
Bu maqsadning dolzarbligi va ahamiyati avvalo shu bilan belgilanadiki, biz o’rta muddatli istiqbolda iqtisodiyotimizni rivojlangan demokratik davlatlar darajasiga olib chiqishni hozirgi bosqichdagi bosh strategik vazifa sifatida o’z oldimizga qo’yganmiz.
O’z-o’zidan ayonki, raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida ko’zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy so’z yuritish mumkin emas.
Bu vazifaning o’rtaga qo’yilishi, shuningdek, inqiroz jarayonlarining chuqurlashuvi, dunyo miqyosida xarid talabining pasayishi va shunga muvofiq tarzda jahon bozorida xomashyo, materiallar, ayniqsa, tayyor mahsulotlar bo’yicha raqobatning yildan-yilga kuchayib borayotgani bilan ham bog’liq, albatta.
Bugungi kunda ko’plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Strategiya tashkilotning maqsadlari va mavjud muammolar o'rtasidagi bog'liqlikdir va strategik rejalashtirish maqsadlarga erishish jarayonini rasmiylashtirish, tashqi muhit talablarini hisobga olgan holda barcha zarur resurslarni jalb qilish uchun mo'ljallangan.
Zamonaviy sharoitda tashkilotning tashqi muhiti tez o'zgaradi. Shu sababli, tashkilotning atrof-muhitdagi o'zgarishlarga munosib javob berishiga imkon beradigan rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish har bir korxona rahbariyati uchun dolzarb vazifadir.
Har bir korxona, faoliyat doirasi va ishlab chiqarish ko'lamidan qat'i nazar, o'z faoliyatini rejalashtirishi kerak. Rejalashtirish bu maqsadlarni belgilash, ustuvorliklar, ularga erishish usullari va usullarini belgilash jarayoni. Rejalashtirish jarayoni bir qator sohalarni qamrab oladi. U tashqi muhitni tahlil qilish va resurslarni qo'llab-quvvatlashni hisobga olgan holda korxona vazifasini va uning faoliyatining maqsadlarini aniqlashdan boshlanadi, keyin iqtisodiy strategiyalarni tanlash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan uzoq muddatli faoliyat prognozlarini ishlab chiqadi.
Strategik rejalashtirishning o'ziga xos xususiyati uning rejalashtirilgan ufqlarning harakatchanligi tufayli moslashuvchanligi, ya'ni. istiqbolli siyosat ishlab chiqiladigan vaqtlar. Rejalashtirilgan ufqni aniqlash uchun turli xil mezonlar qo'llaniladi: mahsulotning hayot aylanishi; ishlab chiqarilayotgan mahsulotga talabning keskin o'zgarishi; strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan vaqt davri va boshqalar. Rejalashtirilgan ufq korxona miqyosiga, uning hajmiga bog'liq.
Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirish va tizimlashtirish korxonani rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish algoritmini ko'rishga imkon beradi:
1) Tashqi imkoniyatlar va xavf-xatarlarning tahlili omillar guruhlarining ta'siri kuchi bilan ifodalanadi: iqtisodiy, siyosiy, bozor, raqobatdosh, xalqaro, ijtimoiy va sanoat-texnologik (ishlab chiqarishning tashqi holati korxonalar uchun texnologik zanjirlar bo'limlari, raqobatdoshlarning texnologiyalari darajasi, yangi texnologik ishlanmalarning imkoniyati va boshqalar).
2) Tashqi imkoniyatlardan foydalanish uchun zarur bo'lgan ichki manbalarni tahlil qilish, shuningdek tashqi xavf bilan bog'liq muammolarni murakkablashtiradigan ichki zaif tomonlarini aniqlash. Korxonaning tuzilishi va tashkiliy salohiyati, mavjud ishlab chiqarish potentsialidan foydalanish, tarqatish kanallari va sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish tarmoqlarining holati ko'rib chiqiladi.
3) Korxonaning maqsadi va maqsadlarini ishlab chiqish. Missiya - bu biznesning kontseptsiyasidir, unda korxona o'zining mavjudligini etarlicha uzoq muddatli istiqbolga bag'ishlaydi. Bizning xodimlarimiz ham, iste'molchilar ham tushunadigan oddiy va aniq so'zlar. Missiya bozor talablariga muvofiq o'zgartiriladi, chunki u birinchi navbatda iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirishni ta'minlaydi. Missiya bayonotidan so'ng korxonaning uzoq muddatli va qisqa muddatli maqsadlari aniqlanadi.
4) Maqsadlarga erishishga qaratilgan korxonalarni rivojlantirish strategiyalarining bir nechta variantlarini ishlab chiqish. Muayyan biznesning muammolarini hal qilish uchun u alohida tanlanadi.
5) Strategiyani tanlash. Strategiyani tanlashda uning samaradorligi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Strategiyani amalga oshirish natijasida ko'rsatkich quyidagicha bo'lishi mumkin.
- iqtisodiy samara (massa va daromadlilikning o'sishi, sof foyda, investitsiyalarning qaytarilish muddati, sotish).
- ijtimoiy ta'sir (mehnat sharoitlarini yaxshilash, uning jozibadorligini oshirish, madaniyat va ta'limni rivojlantirish).
- texnik samarasi (mahsulotlar sifati va raqobatbardoshligini oshirish).
Eng munosib strategiyani tanlash to'g'risida qaror tahlil va baholashdan keyin qabul qilinadi. Keyinchalik tanlangan korxonani rivojlantirish strategiyasi bozor talablarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Korxonalar bir vaqtning o'zida bitta emas, balki bir nechta strategiyani amalga oshirishi mumkin.
Tashqi muhit tahlili - bu tashkilot, sub'ektlar va atrof-muhit omillari: sanoat, bozorlar, etkazib beruvchilar va tashkilot to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qila olmaydigan global atrof-muhit omillari nuqtai nazaridan eng muhim holati va rivojlanish istiqbollarini baholashdir.
Tashqi muhitni tahlil qilish va xavfli omillar to'g'risida ma'lumot olish yoki yangi imkoniyatlarni ochib berishdan so'ng, rahbariyat kompaniyaning imkoniyatlardan foydalanish uchun ichki kuchi bor-yo'qligini va tashqi zaifliklar kelajakda tashqi xavf-xatar bilan bog'liq muammolarni qanday murakkablashtirishi mumkinligini baholashi kerak.
Korxonaning ichki va tashqi muhitini tahlil qilish natijasida rahbariyat strategiyani ishlab chiqish yoki takomillashtirish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni oladi. Strategiyaning to'rtta asosiy turi mavjud:
Konsentratsiyalangan o'sish strategiyalari: bozor pozitsiyalarini mustahkamlash strategiyasi, bozorni rivojlantirish strategiyasi, mahsulotni ishlab chiqish strategiyasi;
- integratsiyalashgan o'sish strategiyalari: teskari vertikal integratsiya strategiyasi, vertikal integratsiyalashuv strategiyasi;
- diversifikatsiya o'sishi strategiyalari: markazlashtirilgan diversifikatsiya strategiyasi, gorizontal diversifikatsiya strategiyasi;
- kamaytirish strategiyalari: yo'q qilish strategiyasi, "hosil" strategiyasi, kamaytirish strategiyasi, xarajatlarni kamaytirish strategiyasi.
Zichlashtirilgan o'sish strategiyalari guruhiga mahsulot yoki bozorning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan strategiyalar kiradi. Agar siz ushbu strategiyalarga amal qilsangiz, kompaniya o'z mahsulotini yaxshilashga yoki sohani o'zgartirmasdan yangisini ishlab chiqarishga kirishishga harakat qilmoqda. Bozorga kelsak, kompaniya mavjud bozordagi o'rnini yaxshilash yoki yangi bozorga o'tish uchun imkoniyatlarni qidirmoqda.
Ikkinchi strategiya guruhi yangi tuzilmalarni qo'shish orqali korxonani kengaytirishni o'z ichiga oladigan shunday biznes strategiyalardan iborat. Ushbu strategiyalar integratsiyalashgan o'sish strategiyalari deb nomlanadi. Odatda korxona bunday strategiyalarga murojaat qilishi mumkin, agar u biznesni rivojlantirish yo'lida bo'lsa, konsentratsiyalangan o'sish strategiyasini amalga oshirolmasa va shu bilan birga integratsiyalashgan o'sish o'zining uzoq muddatli maqsadlariga zid kelmasa.
Biznesni rivojlantirish strategiyasining uchinchi guruhi - bu ko'paytirilgan o'sish strategiyalari. Ushbu strategiyalar, agar korxonalar endi ushbu bozorda ushbu mahsulot bilan ushbu sohada rivojlana olmasa, amalga oshiriladi.
Biznesni rivojlantirish strategiyasining to'rtinchi turi qisqartirish strategiyalari. Ushbu strategiyalar kompaniyaga uzoq muddatli o'sish davridan keyin kuchlarni qayta yig'ish zarurati tug'ilganda yoki samaradorlik darajasini oshirish zarurati bilan bog'liq bo'lganda, iqtisodiyotda tanazzul va keskin o'zgarishlar bo'lganda, masalan, tarkibiy tuzatish va hk. Bunday holatlarda korxonalar maqsadli va rejali qisqartirish strategiyasiga murojaat qilishadi. Ushbu strategiyalarni amalga oshirish ko'pincha korxona uchun og'riqsiz bo'lmaydi, lekin ba'zi bir holatlarda ularni oldini olish mumkin emas. Bundan tashqari, muayyan holatlarda, bu biznesni yangilashning yagona mumkin bo'lgan strategiyalari, chunki aksariyat hollarda yangilash va umumiy tezlashtirish o'zaro biznesning rivojlanish jarayonlari.
Shunday qilib, barcha mavjud vositalar va strategik tahlil usullaridan foydalangan holda korxonaning ichki va tashqi muhitining mavjud va mumkin bo'lgan muammolarini aniqlik bilan aniqlash mumkin. Olingan ma'lumotlar korxonani rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi, bu esa korxonaga raqobatdoshlikni yuqori darajada ushlab turish va tashqi muhitdagi o'zgarishlarga o'z vaqtida javob qaytarish imkonini beradi.
Xulosa.
Strategiya yuqori boshqaruv tomonidan ishlab chiqilgan va menejmentning barcha darajalari tomonidan amalga oshiriladigan batafsil, keng qamrovli, integratsiyalashgan rejadir. Strategiya tashkilotning missiyasini amalga oshirish va uning maqsadlariga erishishni ta'minlash uchun tadqiqotlar va dalillar asosida butun korxonani rivojlantirish nuqtai nazaridan ishlab chiqilgan.
Tashkilotning rivojlanish strategiyasi tashqi muhit va uning faoliyatining mumkin bo'lgan ichki istiqbollarini o'rganish natijasida, kutilmagan bozor sharoitlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Bu kompaniyaning har qanday ishlab chiqarish faoliyatiga uzoq muddatli yo'nalishini belgilash va ichki yoki tashqi bozorda mos yoki rejalashtirilgan pozitsiyani egallashdan iborat. Shu bilan birga, mahsulotlarni tanlash, xizmat ko'rsatiladigan iste'molchilar, qo'llaniladigan ishlab chiqarish jarayonlari, ishlatilgan iqtisodiy resurslar, shuningdek, ularning imkoniyatlari va raqobatchilarini hisobga olgan holda bozorda umumiy xatti-harakatlarning shakllanishi bilan bog'liq strategik masalalar aniqlashtirilmoqda. Korxonada quyidagi bozor xizmatlarini rivojlantirishning mumkin bo'lgan strategiyalari hisobga olinadi: bozorga yangi mahsulot bilan kirib borish, yangi etkazib beruvchilar va tovarlarni iste'molchilarini jalb qilish, eski tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotishni kengaytirish yoki to'xtatish.
Strategik rejalashtirish jarayonida kompaniyaning umumiy yoki asosiy maqsadlari yuqori rahbariyat tomonidan belgilanadi va barcha bo'limlarga mos keladi. Rejalashtirilgan xizmatlar uzoq muddatli istiqbolda yalpi va sof foydaning boshlang'ich ko'rsatkichlari bo'yicha har bir ishlab chiqarish variantini taklif qiladi. Ko'rib chiqilgandan so'ng, bo'linmalar o'zlarining takliflarini oldilar va shu bilan strategik rejalashtirishning umumiy maqsadlarini ishlab chiqish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdilar. Tasdiqlangan rejalarda kompaniyaning umumiy maqsadlari, uning mintaqaviy bozorda tutgan o'rni, menejmentning tashkiliy tuzilmasi, kadrlar siyosati, ishlab chiqarish strategiyasi, yangi mahsulotlarni tanlash, umumiy savdo siyosati, moliyaviy natijalar, sotib olish yoki sotib olish siyosati, investitsiyalar hajmi ko'rsatilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati.

1^ N. O. Raxmatullayeva. Strategik menejment.
-T.: «Fan va texnologiya», 2019. 360 bet.

2^ N. O. Raxmatullayeva. Strategik menejment.
-T.: «Fan va texnologiya», 2019. 360 bet.

3^ N. O. Raxmatullayeva. Strategik menejment.
-T.: «Fan va texnologiya», 2019. 360 bet.

4^ N. O. Raxmatullayeva. Strategik menejment.
-T.: «Fan va texnologiya», 2019. 360 bet.