Standartlashtirish asoslari

 Xalqaro standartlashtirish 
Standartlashtirish  bo`yicha  xalqaro  tashkilot.  Standartlashtirish  bo`yicha  xalqaro 
tashkilot  (ISO)  1946-y.  da  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti  (BMT)  ning 
standartlashtirishni muvofiqlashtirish bo`yicha BMT Qo`mitasining majlisida tuzilgan. 
Shu yilning o`zida Bosh assambleyaning majlisida  ISO ning Ustavi qabul qilindi. Bu 
Ustav  tashkilotning  statusi  (huquqiy  mavqei)  ni,  tuzilmasini,  asosiy  idoralarining 
vazifalari va ish usullarini belgiladi. 

---

 
258 
14 sentabr 1946-y. da bo`lib o`tgan ISO Bosh assambleyasi qabul qilgan qaroriga 
ko`ra,  bu  tashkilot  Ustav  va  protseduralarning  qoidalari  15  ta  standartlashtirish 
bo`yicha  milliy  tashkilotlar  tomonidan  ratifikatsiya  qilinganidan  (tasdiqlanganidan) 
keyin o`z faoliyatini rasmiy ravishda boshlaydi, deb ko`rsatilgan. 15 – ratifikatsiya 23 
fevral  1947  –  yilda  Daniyadan  keldi  –  bu  sana  ISO  ning  tashkil  etilish  kuni  deb 
hisoblanadi. 
ISO  ning  Ustavida  yozilishicha,  «Tashkilotning  vazifasi  xalqaro  mol 
almashinishning  va  o`zaro  yordamni  yengillashtirish,  shuningdek,  intelektual,  ilmiy, 
texnik  va  iqtisodiy  faoliyat  doirasida  hamkorlikni  kengaytirish  uchun  butun  dunyoda 
standartlashtirishni rivojlantirishga ko`maklashishdan iborat». 
Kengashning 
Texnik 
byurosi 
ISO 
ning 
faoliyatini 
tashkillashtirish, 
muvofiqlashtirish  va  rejalashtirish  bo`yicha  Kengashga  tavsiyanomalar  tayyorlaydi. 
Byuro  yangi  Texnik  qo`mitalarni  tuzish  va  amaldagilarini  tarqatib  yuborish  bo`yicha 
takliflarni  ko`rib  chiqadi,  texnik  ishlar  bo`yicha  Direktivalarni  o`zgartirish  bo`yicha 
takliflarni tayyorlaydi, Kengashning topshirig`i bo`yicha texnik qo`mitalarning nomini 
tasdiqlaydi  va  ularning  faoliyat  sohalarini  aniqlaydi,  texnik  qo`mitalarning 
sekretariatlarini boshqarish ishini a’zo – qo`mitalarga biriktiradi va h.k. 
ISO  ning  texnik  idoralari,  xalqaro  standartlarni  yaratish.  ISO  ning  asosiy  faoliyat 
turi  xalqaro  standartlarni  ishlab  chiqishdan  (yaratishdan)  iborat.  Shuning  uchun  bu 
tashkilotning  asosiy  bo`limi  Texnik  qo`mitalardan  iborat.  Hozir  187  texnik  qo`mita 
bor,  jami  ishchi  idoralar:  texnik  qo`mitalar,  kichik  qo`mitalar  soni  552  ta,  ishchi 
guruhlar – 2100, umumiy hisobda 2858 ta idoralar faoliyat ko`rsatmoqda. 
ISO  xalqaro  standartlari  majburiy  emas.  Har  bir  mamlakat  bu  standartlarni 
butunligicha,  ayrim  bo`limlarini  qabul  qilishi  yoki  umuman  qo`llanmaslik  huquqiga 
ega.  Lekin  jahon  bozorida  kuchli  raqobat  sharoitlarida  mahsulot  tayyorlovchilar 
mahsulotning yuqori darajada raqobatbardoshligini saqlashga intilib, ISO standartlarini 
va  boshqa  xalqaro  tashkilotlarning  standartlarini  qo`llanishga  majburlar.  Shuning 
uchun xalqaro standartlarni ishlab chiqishda bu standartlarga kiritiladigan talablarning 
ifodalanishi  bo`yicha  ayrim  mamlakatlar  o`rtasida,  xos  mahsulotlar  tayyorlaydigan 
yirik jahon ishlab chiqaruvchilari o`rtasida jiddiy tortishuvlar bo`ladi. 

---

 
259 
Xalqaro  standart  mahsulotning  har  bir  turiga  tuzilmaydi.  Standartlarni  yaratish, 
agar bu standartlar mamlakatlar o`rtasida savdoni kengaytirish uchun zarur bo`lsa, agar 
ular insonlarning zarur darajada xavfsizligini ta’minlashga, sog`ligini saqlashga, atrof 
muhitni  asrashga  yo`naltirilgan  bo`lsa,  texnik  idoralarning  dasturlariga  kiritiladi. 
Shuning  uchun  har  bir  alohida  sohada  ISO  standartlarini  ishlab  chiqish  to`g`risida 
takliflar kiritishda bunday ishlarni bajarish zarurligini asoslash talab etiladi. 
Standartlarning mazmuniga ham shunday talablar qo`yiladi. Muayyan mahsulotga 
standartda  mahsulotga  texnik  talablar  darajasi,  ularni  o`lchash  va  sinash  usullari 
ko`rsatilishi  lozim  bo`lgani  uchun  xalqaro  standartlashtirish  amaliyotida  mahsulotga 
standartlarni  ishlab  chiqishda  asosiy  urg`u  mahsulotni  sinash  yagona  metodlarini 
o`rnatishga qaratiladi. 
Xalqaro  standartlarda  bunday  talablarni  o`rnatish  bilan  bir  qatorda,  mahsulotga 
insonlarning  hayoti,  sog`ligi  uchun  xavfsizlik,  atrof  muhit  muhofazasi,  o`zaro 
almashinuvchanlik  va  texnik  mos  keluvchanlik  talablari  ham  o`rnatiladi.  Turli 
mamlakatlarda tayyorlanadigan  mazkur  mahsulotning  sifat darajalari  ko`p bo`lganligi 
sababli  ISO standartlarida ko`pchilik xalqaro  mahsulotning sifat tafsilotlariga  talablar 
o`rnatilmaydi.  Pirovardida,  bunday  masalalar  mahsulot  tayyorlovchi  bilan  uning 
iste’molchisi  o`rtasida  narx  orqali  bevosita  tartibga  solinadi.  Shu  sababli  faqat  20% 
ISO standartlarida muayyan mahsulotga texnik talablar bor.  
ISO  da  standartlarni  ishlab  chiqish  protsedurasi  texnik  idoralarining  ishida 
qatnashuvchi barcha mamlakatlarga bu idoralarning majlislarida qatnashishga, xalqaro 
standartlarni  yaratish  to`g`risida  taklifni  boshqa  qo`mitalar  –  a’zolariga  taqdim  etish, 
standartlarning loyihalari bo`yicha o`z fikr – mulohazalarini bildirish va ovoz berishga 
imkon yaratadi. 
Xalqaro  standartlarning  loyihalari  ishchi  guruhlar  tomonidan  ishlab  chiqiladi.  Bu 
guruhda  har  bir  ko`rilayotgan  doirada  yetakchi  mamlakatlarning  mutaxassislari 
ishtirok etadi. 
ISO ning har bir a’zo – qo`mitasi o`zining manfaatdorlik darajasiga qarab, har bir 
texnik  qo`mita  ishida  qatnashish  statusini  aniqlaydi.  A’zolik  faol  («R»  a’zolar), 
kuzatuvchi («O» a’zolar) bo`ladi. 

---

 
260 
Faol  a’zolar  o`z  vakillarini  texnik  qo`mitalarning  majlislariga  yuborishi,  xalqaro 
standartlarning  loyihalarini  ishlab  chiqishda  va  ko`rib  chiqishda  qatnashishi, 
ko`rilayotgan hujjatlar bo`yicha ovoz berishi shart. 
«O» a’zolar Texnik qo`mitalar (TQ) ning barcha ishchi hujjatlarining bir nusxasini 
olish huquqidan foydalanadi va majlislarda kuzatuvchilar sifatida qatnashishi mumkin.  
ISO  da  xalqaro  standartlarni  ishlab  chiqish  jarayoni  uzoq  vaqt  davom  etadi, 
shuning  uchun  bu  muddatlarni  qisqartirish  maqsadida  ISO  ning  ishlarini  tezlashtirish 
masalasi  qo`yilgan.  Bu  masala  tez  rivojlanayotgan  tarmoqlar,  jumladan  yangi 
materiallar, priborsozlik, axborot texnologiyasi va b. uchun muhimdir. Gap shundaki, 
ba’zi  sohalarda  buyumning  o`rtacha  hayotiy  muddati  3-4  yilni  tashkil  etadi,  shuning 
uchun  xalqaro  standartni  ishlab  chiqishning  hozirgi  4-5  yilga  cho`zilishi  texnik 
istiqlolga, savdo-iqtisodiy hamkorlikka to`sqinlik qiladi. 
Keyingi  vaqtlarda  ISO  da  standartlarni  ishlab  chiqish  muddatlarini  keskin 
qisqartirish 
to`g`risidagi 
takliflar 
ko`rib 
chiqilmoqda. 
Jumladan, 
alohida 
mamlakatlarning istiqbolli milliy standartlarini xalqaro standartlar sifatida qabul qilish, 
ISO ning vaqtinchalik deb ataluvchi standartlarini va b. kiritish yo`li bilan qisqartirish 
taklif etilgan. 
ISO  nashrlari.  Standartlashtirish  bo`yicha  xalqaro  tashkilot  bir  qator  turli 
materiallarni  nashr  etadi.  Eng  avval,  bu  tashkilot  harfli  indeks  va  raqamli  belgi 
(masalan, ISO 5827) ga ega bo`lgan xalqaro standartlarni chop etadi. 
Qator  hollarda  tehnik  ma’ruzalar  chop  etiladi.  Bu  ma’ruzalarda  ma’lum  mavzu 
bo`yicha  standartlashtirish  ishlarining  borishi  to`g`risida  axborot  beriladi  yoki  odatda 
standartlarga kiritilmaydigan axborot va ma’lumotlar keltiriladi. 
Har  yilning  fevral  oyida  Xalqaro  standartlar  katalogi  (ISO  Catalogue)  nashrdan 
chiqadi.  Bu  Katalogda  xalqaro  standartlar  qo`llanish  doiralari  va  mavzu  guruhlari 
bo`yicha  joylashtiriladi.  ISO  standartlaridan  tashqari  MEK  bilan  birgalikda  xalqaro 
standartlashtirish doirasida eng dolzarb mavzular bo`yicha “Qo`llanma” (Guides) chop 
etiladi. 

---

 
261 
ISO biblografik ko`rsatkichlarni nashr etadi. Bu Ko`rsatkichlarda ISO standartlari 
va  standartlarning  loyihalari,  shuningdek,  bir  sohaga  tegishli  boshqa  xalqaro 
tashkilotlarning standartlari ro`yxati keltiriladi. 
Ma’lum  bir  sohaga  oid  ISO  standartlarining  to`liq  matni  mavzu  to`plamlarida 
(Hand - books) chop etiladi. 
Bu nashrlardan tashqari, o`tgan yili uchun har yili ISO ishlari to`g`risida hisobot va 
ISO ning Texnik dasturi (yilda ikki marta) chop etiladi. 
Bu  dasturda  xalqaro  standartlar  loyihalarining  sarlavhasi  va  ularni  ishlab  chiqish 
bosqichlari  ko`rsatiladi.  1985-yilda  amaldagi  xalqaro  standartlarning  Predmetli 
ko`rsatkichi  chop  etiladi.  Bu  ko`rsatkich  muhim  (KWIC)  so`zlar  bo`yicha  tuzilgan. 
Har  yili  ISO  ning  tuzilmasi  to`g`risida,  a’zo-qo`mitalar  to`g`risida  va  har  bir  texnik 
qo`mitaning  faoliyati  sohasi  (ISO  Memento)  to`g`risida  axborotni  o`z  ichiga  olgan 
ma’lumotnoma chiqadi. ISO ishlari to`g`risida axborot har oylik axborot bo`lletenida 
(ISO Bulletin) da aks ettiriladi.