Standartlashtirish asoslari

 
9.3
.
 Dunyo rivojlangan mamlakatlari xalq xo`jalik taraqqiyotida 
standartlashtirishning ta’siri va o`rni 
XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshlariga  kelib  standartlashtirish  xalq-xujaligi 
rivojlantirishning  asosiy  omillari  qatorida  joy  ola  boshladi.  Birinchi  jahon  urishidan 
keyin esa standarlashtirish  iqtisodiy zarurat tusiga kirdi. XX asr boshlarida 1919 yili 
Belgiya  va  Kanada,  1920  yili  Avstriyada,  1921yili  Italiya,  Yaponiya  va  Vengriyada, 
1923 yili  Avstraliya, SHvetsiya CHexoslavakiyada, 1923 yili Norvegiyada, 1924 yili 
Finlandiya va Polshada, 1926 yili Daniyada, 1928 yili Rumuniyada Standartlashtirish 
jamiyat va tashkilotlari tuzildi. 
Xalqaro  tovar  almashtirivuning  doimiy  va  zaruriy  rivojlanishi,  ilmiy-texnika  
sohasida  hamkorlikni  yaxshilanish  1939  yilga  kelib  Xalqaro  standartlashtirish 
assosiyattsiyasida (ISO) ni asoslanishiga olib keldi. 
Uning taraqqiy rolini ikinchi jahon urishi tufayli biroz to’xtatdi. 
1943 yili birlashgan millatlar tashkiloti (BMB) doirasida, London va New-Yorkda 
standartlashtirish  maxkamasiga  ega  bo`lgan  standartlashtirishni  muvofiqlashtirish 
qo`mitasi  barpo  etildi  va  nixoyat  ikkinchi  jahon  urishi  tugallangandan  so`ng  1946 
yilarida  hozirgi  kunda  muhim  ahamiyat  kasb  etayotgan  standartlashtirish  bo`yicha 
xalqaro  tashkilotlar  (33  mamlakat  kirgan)  paydo  bo`ldi.  Hozirda  ISO  eng  yirik  (91 
mamlakat a’zo) xalqaro texnik tashkilotlardan hisoblanadi. 

---

 
264 
Standartlashtirish  ishlarini  xalq-xo`jaligi  taraqqiyotida  ahamiyati  tobora  oshib 
borishi, keyingi yillarda boshqa xalqaro va hududiy uyushma va tashkilotlarning paydo 
bo`lishiga  olib  keldi.  Masalan,  1953  yilda  oltita  Yevropa  mamlakatlari  ko`mir  va 
po’lat  bo`yicha  iqtisodiy  muvofoqiyatni  ko`zlab  (Frantsiya,  Belgiya,  Gollandiya, 
Italiya, Lyuksenburg) po`lat bo`yicha muvofiklashtirish xayati tuzildi. 
Yevropa  iqtisodiy  hamjamiyati  mamlakatlari  vakillari,  Yevropa  erkin  savdo  va 
umumbozor hay’ati vakillari ishtirokida 1961 yil mart oyida bo`lib o`tgan yig`ilishida 
Yevropa  standartlarini  muvofiqlashtirish  qo`mitasi  tuzildi.  Bu  qumita  tarkibida 
sanoatning eng muhim tarmoqlari: 
Metalurgiya,  qurilish,  to`qimachilik,  neft,  kemasozlik,  bo`yicha  ishchi  guruhlar 
belgilandi. 
SHu  tariqada  standartlashtirishning  xalq-xo`jaligida  tutgan  o`rni  salmoqli 
rivojlanib Yevropa va butun dunyoga jadal kirib bordi. Standartlashtirishdan AQSH va 
Yaponiya  mamlakatlari  o`ta  samarali  foydalanib  XX  asrning  ikkinchi  yarimida  xalq-
xujaligi eng yuqari ko`rsatkichlariga erishtilar. 
Standartlashtirishning  xalq  xo`jaligi  rivojiga  ta’siri  kuchayib  borishi  natijasida 
Janubiy  Koreya,  Turkiya,  Xindiston  va  ayniqsa  Xitoy  mamlakatida  iqtisodietdagi 
keskin yuksalishlarni kuzatish mumkin. 
Demak,  Stanlartlashtirishning  xalq  xo`jaligida  tutgan  o`rni  mavjud  va  bu  o`rin 
taboro eni, bo`yi va balandlik bo`yicha hajmiy kengayib barmoqda. 
Jamiyat rivojlanishida standartlashtirish xalq xo`jaligining boshqarqaruvida asosiy 
bo`lib  hisoblanadi.  Standarlashtirish  umumiy  ishlab  chiqarishning  samradorligini 
oshirishda  bevosita  ta’sir  etib,  kengaytirishda  optimallashgan  ilmiy  uslubini  o`zida 
mujasamlaydi.  Standart  va  sifat  ajralmasdir.  Davlat  standarti  ilg`or  ishlab  chiqarish 
usuli  hamda  yangi  fan  texnika  tarqqiyoti  bilan  xalq  xo`jaligi  rivojlanish  istiqbolini 
belgilaydi. Standart jamiyat manfati yo`lida maxsulot sifatini ta’minlashda eng zaruriy 
talablarni muayyan me’yorlarda mujasamlaydi. 
Standartlashtirishning quydagi: amaliy faoliyat, boshqaruv tizim va fan sifatlarida 
ko`rib chiqamiz. 

---

 
265 
Standartlashtirishamaliy  faoliyat  sifatida  o`rnatilgan  me’yoriy    hujjatlar  bo`yicha 
standartlashtirish  va  koydalarini  qo`llash,  ijtimoyi  hayot  va  jamiyatning  ishlab 
chikarish  sohalarida  takrorlanuvchi  masalalar  yechimining  optimal  qarorlarini 
ta’minlaydi. Bu faoliyat quydagi yo`nalishlarda: 
–xalq-xo`jaligini  boshqarishni  takomillashtirishda  har  tomonlama  kompleks 
me’yoriy-texnik ta’minlash; 
–jadal yalpi ishlab chiqarish va uning samoradorligini oshirish; 
–mahsulotsifatini yaxshilash va ilmiy-texnik taraqqiyotini rivojlantirish; 
–resurslarni tejashva rattsionalfoydalanish. 
Standartlashtirishboshqaruv  tizimi  sifatida  O`zbekiston  Respublikasida  Davlat 
standarlashtirish  tizimi  (DST)  asosida  rejali  boshqaruv  tizim  sifatida  amaliy 
faoliyatdir. 
Bu  faoliyat  me’yoriytexnik  xo`jjatlar  majmuasiga,  standarlashtirish  bo`yicha 
amaliy  ishlarni  bajarish  usuli  va  tashkillashtirish  bo`yicha  talablarni  o`zaro 
bog`likligini o`rnatuvchi ijtimoiy va iqtisodiy usuldir. 
Standartlashtirish  fan  sifatida  standartlashtirish  usuli  va  vositalari  to`g`risida 
aniqlik  kiritish,  standarlashtirish  bo`yicha  qonunchilik  faoliyatni  shakllantirish  va 
umumlashtirish,  fan  sifatida  rivojlanish  jabxalari  ushbu  faoliyat  sohasida  amaliy 
ishlarni takomillashtirish asosida bu faoliyatni tashkiliy tizimini yaxshilashga yordam 
beradi. 
Standartlashtirish  obyektlari  (O`z  DSt  1.0  bo`yicha)  mahsulot,  ish  (jarayon)  lar, 
xizmatlar  standartlashtirishga  molik,  Ya’ni  xohlagan  materiallarning  darajasiga  loyiq 
bo`lgan  komponentlar,  qurilmalar,tizimlar,  ularning  qo`shimchalari,  qoidalar,  usullar 
yoki faoliyatlar kiradi. 
Bunda xizmat, standartlashtirish obyekti aholi uchun madaniy-mayshiy xizmatlari 
qamrovi, tashkilot  va  korxonalar  uchun  ishlab  chikarish  xizmatlari  majmui  tariqasida 
bo`lishi mumkin. 
Mahsulot  texnikaviy-ishlab  chikarish  tariqasida  va  xalq  iste’moli  tovarlari  bo`lib, 
standartlashtirishning  an’anaviy  obyekti,  Ya’ni  bu  borada  ko`plab  standartlar  ishlab 
chikarilgan.  Standartlashtirish  obyektlari  texnologik  jarayonlar,  ishlab  chiqarishni  va 

---

 
266 
mehnatni  tashkil  etish,  usul  va  shakllari  ishlab  chikarish  va  nazorat  operatsiyalari 
qoidalari, mahsulotni saqlash va tashish qoidalari va hakozolar hisoblanadi. 
Jamiyatning ijtimoiy hayotida standartlashtirish obyekti aholi sog`ligini saqlash va 
mehnatini  muhofazalash,  tabiatni  qo`riqlash  va  inson  hayotini  yaxshilash,  tabiiy 
boyliklardan ratsional foydalanish va shular kabi jamiyat manfati yo`lida umumfoyda 
beradigan barcha munosabat jarayonlari va tadbirlaridir.